DPBI506 : ਆਧੁਨਨਕ ੱਛਭੀ ਕਾਨਿ ਸ਼ਾਸਤਯ ਅਤ ਨਿਹਾਯਕ ਰਚਨਾ
ਅਧਿਆਇ-1: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਵ ਕਿਰਤ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰਚਨਕਾਰ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸਹਿਤ ਤੱਤ ਅਤੇ ਅਧਾਰ ਵਿਚਾਰਨੀਆਂ ਹਨ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ
1.
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2.
ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਂ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਵੰਦਵਾਦ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤੱਤਕੂਪ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਸਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
4.
ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਰਸ਼ਨ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਧਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਉਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀਆਂ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
5.
ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸਾਤਮਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
6.
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਫ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਵੀਕਾਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਸਾਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਰਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
7.
ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੱਤਤਾ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਇੱਕ ਔਜ਼ਾਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਨੰਦ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸੈਸਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ (Marxist Criticism) ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਆਸੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਟੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜਰਿਆ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੋਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਢੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਿਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
o ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਰਥਿਕ ਸਵਰੂਪ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ (Class Struggle):
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3.
ਪਦਾਰਥਵਾਦ
(Materialism):
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਸ ਵਿੱਚ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।
4.
ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥਬੁੱਧੀ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਅਰਥਬੁੱਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
5.
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਿਤੀਆਂ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
6.
ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਰੂਪ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
7.
ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਸਾਧਨ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਤਾਕਤਵਰ ਸਾਧਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਦਦਗਾਰ ਟੂਲ ਹੈ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਲੈ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ|
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ "ਵਸਤੂ" ਅਤੇ "ਰੂਪ" (Content and Form) ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਚਰਚਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ "ਵਸਤੂ" ਅਤੇ "ਰੂਪ" ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
- ਵਸਤੂ
(Content): ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਯ ਜਾਂ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਹਾਣੀ, ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਰੂਪ (Form): ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਉਹ ਢਾਂਚਾ ਜਾਂ ਸ਼ੈਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2. ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ (Form) ਵਸਤੂ (Content) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੂਪ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਸਤੂ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਖਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰੂਪ ਸਦਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰੂਪ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਰੂਪ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਨਾਲ, ਪਾਠਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਾਰੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
5. ਰੂਪ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਰੂਪ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਸ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟਾਰਗਿਟਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਉੱਪਲਬਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1.
ਲਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਉਮੀਦ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮੇਟਮੈਂਟ ਅਤੇ ਧਿਰਜ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਧੀਆ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ ਜਾਣਗੇ।
2.
ਉੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਯਕੀਨਦਾਰੀ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਸਦਾਰਥ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ ਸਮੇਤ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ।
4.
ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
5.
ਅਸਲ-ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨਾ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਅਸਲ-ਪੁਰਾਣੇ ਮੂਲ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੌੜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
6.
ਇੰਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਅਮਲਯੋਗ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਹਲਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਯੋਜਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ।
7.
ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁਣਹਿਰੀ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਲਾਭ:
- ਉੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦਰ: ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੂ ਨਾਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯਕੀਨਦਾਰੀ।
- ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਕਾਸ: ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ ਨਾਲ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਵਧਾਉਣਾ।
- ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮਰਥਾ: ਵਧੀਆ ਨਤੀਜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਗੇ ਵਧਣਾ।
- ਉੱਚ ਆਤਮ-ਮੁਲਾਂਕਣ: ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮਰਥਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇੱਕ ਐਸਾ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਪੂਰਕ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਨਤਾ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਮੂਲਾਂਕਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1.
ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਬਲਤਾ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲੜੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਨ, ਸ਼ੈਸ਼ਾ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੱਕਾਂ ਵਿੱਚ।
2.
ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਦਰਵਾਨ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੇ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਪੱਧਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
4.
ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
5.
ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਕਦਰ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
6.
ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਲਾਭ:
- ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ: ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਿਸਟਮ: ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ: ਇਹ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਈ ਢੰਗ: ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰੁਝਾਨਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
You need to WRITE summary in long details and point-wise,
paragraph-wise in Punjabi to explain below lesson ਅਧਿਆਇ-1:_ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ ਇਸ ਇਕਾਈ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉਪਰੰਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਛਲੀ ਤੋਂ ਜਾਇ ਹੋਏਗੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਗੇ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਦੇ ਕਾਬਲ ਬਏਨਗੇ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਝ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰ ਸਕ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏਗੇ। ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਉਸਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਮਿਹਰ ਨਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਵਿਸਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੰਖ ਆਪਏ ਯਤਨਾ ਰਾਟੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਾਰ ਇਕ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸੇ ਮਸੀਨ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਕਿਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਬੈਧਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰਦਾ ਗੀ ਸਾਹਿਤ, ਲਲਿਤ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਤੋ ਕਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਏਤਰ ਦਾ ਉਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਛਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਏ ਲਈ ਨੀਂਹ ਅਤੇ ਉਸਾਰ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚਾ ਉਸ ਦੀ ਨੀਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੀਹ ਉੱਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਧਰਮ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਦਰਸਨ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਉਸਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਉ ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਉਸਾਰ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਆਪਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਰਾਟੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਝਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੱਖਵੱਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਹਜ ਸਾਸਤਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਬਾਰਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲੀਹਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋ ਹੁਏ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਆਪਈ ਮੌਲਿਕ ਸੁਹਜ ਸਾਸਤਰ ਬਏ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੋ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਚਿੰਤਕ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪੱਖਾਂ ਜਾਂ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਭਾਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਸ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੰਧਰ ਤੋ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਈ ਮੂਲ ਡਾ.ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਅਨੁਸਾਰ “ਉਹ ਆਲੋਚਨਾ ਜੋ ਦਾਰਸਨਿਕ ਕੂਪ ਵਿਚ ਦਵੰਦਵਾਦ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਤੋਂ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦਰਸਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ _ ਵੇਖਏ ਜਾਂ ਸਮਝਏ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ _, ਉਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੰ ਅਸੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਦਵੰਦਵਾਦ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਆਪਈ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵੱਜੋਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹੈ ਤੋ ਇਸਦੀ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੰਵਦਵਾਦ ਹੈ। _ਦੰਵਦਵਾਦ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੀ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨਯ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾਉਏ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਸੋ _ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ/ਪਦਾਰਬਵਾਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਏ ਉਹ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋ£ ਹੈ ਜੋ ਨਾਲ ਸਮਝ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਦੰਵਦਵਾਦ ਭੌਤਿਕਵਾਦ0੧੩੬੮0੦੩। ੧੧੩੧੬॥੩(ਭ॥ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਦਿਸਦੇ ਜਗਤ ਦੀ ਰਕੀਕਤ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਵ ਰਤਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਕਲਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੁੱਚਾ ਵਰਤਾਰਾ ਵਿਰੋਧ-ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਧੀਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗੇ ਸਮੁੱਚਾ ਵਰਤਾਰਾ ਗਿਛਤਮਕ ਤੋਂ ਗੁਛਾਤਮਕ ਹੈ। ਨਿਸੇਧ ਦਾਨਿਸੈਧ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਕਦੇ ਨਾਸ਼ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਚੇਤਨਾ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਹੈ। _ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪਹਿਲੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੈਤਿਕਵਾਦ _ ।੧%੦॥੦੪ ੧੧੧੬9 ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਨੁੰਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਸਲੇਸਟ ਆਰਥਿਕ ਤੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁਖੈ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੂਏ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਗਸੰਘਰਸ ਤੋ ਅਮਾਨਵੀ ਸੋਸ£ ਦਾ ਇਤਿਰਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । 1 ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਵੀ ਕਰਦੀ , ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ੇਤਨਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। 2 ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਹੁਏ ਤੱਕ ਵੱਖਵੱਖ ਚੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈਮਸਲਾ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲਦ ਦਾ ਹੈ । ਸੋ ਇਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰਜ਼ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ -ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ 'ਬਝਾਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਸਤੂ-ਵਾਦੀ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ-ਪ੍ਰਵਾਲੀ ਆਖਈ ਉਚਿਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਨ ਬੀਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦਰਸਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵੱਜੋਂ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਾਰਕਸ ਤੋ ਏਗਲਸ ਨੇ ਆਪਏ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ 19 ਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ। ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦਰਸਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇਹ ਦਰਸਨ ਆਪ੬ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਂ ਸੁਭਾ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਮੁੱਚਾ ਸੰਸਾਰ ਇਕ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀ ਅਸੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਏ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮਾਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਰਸਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਉਲਟ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਨਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਰੈ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਗਿਆਨ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੋ ਬੈਖਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੋਸਣ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਕਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇਲੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਛਵਾਲੀ ਨੇ ਸ ਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਬਝਤਰ ਦਾ ਵਿਸਲੇਸ£ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਆਧਾਰ 08੬ ਅਤੇ ਉਸਾਰ ੧00੬ ਯ੫੧੫੬ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ੮1355-510ਊ2€ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ੧੧੬੦੦੬॥ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਦੂਸਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫ਼ਰਕ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਪਏ ਸੁਭਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ । ਤੱਤ ਕੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਹਿਤਿਕ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਿੰਬ ਦਾ ਵਿਸਲੇਸਣ _ , ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਏ ਤੋਂ ਉਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ _ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝੁਏ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸੋਸਿਤ ਵਰਗ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਟੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਵਿਸਵਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਏ ਬਇਆ ਟੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਸੇ ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਦਿਮਾਰੀ ਕਸਰਤ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਉਪਜ ਹੈ। 19ਵੀ. ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਟੁੱਟਈ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ . ਬੁਰਜੂਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਲੇਤਰੀ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ , ਸੰਘਰਸ਼, ਵਿਰੋਧੀ ਟਕਰਾ, ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ-ਕੋਸਿਕਾਵਾਂ :੪॥੪ 999 02੫੪੦ ੫॥੧॥ , ਡਾਰਵਿਨ (1809-1882)
ਦੇ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸਨ ਦੀ ਇੰਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸਵਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋ ਵਜੋਂ ਉਸਾਰੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ। ਸੋ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ (1818-83) ਤੌ ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਸ (1820-1895)
ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਲੈਨਿਨ (1870-1924).ਸਟਾਲਿਨ (1879-1953)
ਤੋ ਮਾਉ-ਜੇ-ਤੂੰਗ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਤ, ਲੁਕਾਚਕਾਰਵਿਲ ਹਾਰਵਰਡ ਫਾਸਟ ਤੌ ਰੈਲਫ ਫਾਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤੋ ਟੈਰੀ ਈਗਲਟਨ,ਅਲਥਿਉਸਰ ਪੀਅਰੇ, ਦੈਰੀਦਾ ਤੋਂ ਯੋਂਕ ਲਾਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੂਖਮਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈ ਤੋ ਪ੍ਰਸਾਰੀ ਗਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਅਮੈਰ ਪੰਰਪਰਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਈਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀਮਜੇ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਗੈ ਸੋ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਜੋ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਮ੍ਰਏ ਆਉਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ੨ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਹਜ ਚੇਤਨਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਨੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੁਹਜ ਸਾਸਤਰ ਦੀ ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਰੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਲੀ ਸੁਹਜ ਚੇਤਨਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਨਹੀ, ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਗੈ। ਦੂਸਰੇ ਸਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜਮਾਂਦਰੂ ਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜੰਮਦਾ ਅਤੇ ਪਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਮਾਪਦੰਡ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀ ਟਨ। ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੁਹਜ ਚੇਤਨਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਸੰਬੰਧੀ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕੁਝੁ ਕੁ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਕੁਝੁ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਲਾਲ ਸੂਹੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਰੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਾਂ ਦੁੱਖ ਸਮੇਂ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਲਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਨ। ਜੇਕਰ ਮਨੁਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਖਾਸ ਮੋਕੇ ਖਾਸ ਰੰਗ ਦੇ ਟੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਜਾਏ ਚਾਰੀਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਕਦ, ਤਿੱਖੇ ਨੈਏ ਨਕਸ਼ ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੋਹਈਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਫਰੀਕਨ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਰੀ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਕਾਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ (੩੩੦੪ ੩੬੩੫੪) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਸੁਹਜ- ਬੋਧ ਜਮਾਂਦਰੂ ਨਾ ਹੋਏ ਕਾਰਨ ਰੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਿਰਾਰਥਕ ਨਟੀ ਸਿਰਜਿਆ। ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਉਦੇਸ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ 'ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸਿਵਮ (ਕਲਿਆਏਕਾਰੀ) ਬਨਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਆਨੰਦ ਦੇਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਏ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਉ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸਕਤੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਨਹੀ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕਦਮ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਹੈਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਰਨ, ਫਿਰ ਇਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਆਉਏ ਤੋ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਮਹੌਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਝਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਲੇਖਕ ਦਾ ਉਦੇਸ-ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਛਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਹਿਤ ਆਪ ਨਵੀ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀ ਲੇਖਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਆਪਏ ਆਪ ਤਾਂ ਰਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਦਲਵੇਂ ਸਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦਾ ਉਦੇਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਲੇਖਕ ਆਪਏ ਉਦੇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਨੀ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਆਪਏ ਉਦੇਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ| ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ: ਰਫ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦੋ ਪਰਿਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਕੂਪ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਵਸਤੂ- ਸਮੱਗਰੀ ਭਾਵ ਕੀ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੂਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਿਸੇਸ ਚੰਗ ਜਾਂ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਭਾਵ ਕਿਵੇਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਹੀ ਰੌਖਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਰੂਪ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਮੁੜਵੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈਵਸਤੂ ਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਵਸਤੂ ਦੀ। ਪਰ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੂਪ ਤੋ ਰੂਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਲੈਨਿਨ ਅਨੁਸਾਰ 'ਰੂਪ ਇਕ ਬਾਹਰੀ ਖੋਲ ਜਾਂ ਨਿਸਕ੍ਰਿਆ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸਨੂੰ ਵਸਤੂ ਟੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਸਤੂ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਾਰਜਸੀਲ ਗੀ ਪਲੈਖਨੋਵ ਅਨੁਸਾਰ " ਰੂਪ ਕੇਵਲ ਉਦੋਂ ਰੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲਗਦਾ ਰੈਜਦੋਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਹੋਵੇ। ਖੂਬਸੂਰਤ ਮੱਥੇ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਜੇ ਇਸ ਵਿਚ ਦਿਮਾਗ ਨਹੀ ਹੈ।” ਹੀਗਲ ਨੇ ਆਪਈ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਰੂਪ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ “ਹਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਸਤੂ ਆਪਏ ਅਨੁਸਾਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰਨਿਰਧਾਰਿਤਕਰਦਾ ਹੈ ਰੂਪ ਆਪਏ ਆਪ ਵਿਚ ਕੁਝੁ ਵੀ ਨਟੀ ਸਗੋਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਕੂਪਾਂਤਰਏ ਟੈ।ਰੂਪ ਵਿਚਲਾ ਨੁਕਸ ਵਸਤੂ ਵਿਚਲੇ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਏਗਲਸ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਰੂਪ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਈ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਰੂਪ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਡੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨੀ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੈਲੀਮੂਲਕ ਯੁਕਤਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਰੂਪ ਨਟੀ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ “ਕੂਪ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨੰਦਾ ਹੈ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਗੈ। ਕੂਪ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇੰਝ ਕੂਪ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੋ ਹੁੰਦਾ ਰੈ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ” ਰੈਲਿਫ ਫੌਕਸ ਨੇ ਆਪਈ ਪੁਸਤਕ।੦੪੬1 ੭੧8 ੧੧੪ ੦16 ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ: “ਵਸਤੂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਇਸਦਾ ਸਮੜੂਪ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਅਭਿੰਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਭਾਵੇਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੈ ਪਰ ਤੂਪ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਸਪੰਸਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਹਿਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੈ।" ਫਰੈਡਿਕ ਜੈਮਸਨ ਨੇ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ 'ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਰੂਪ 1971 ਵਿਚ ਆਪਏ ਵਿਚਾਰ ਇੰਝ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਨ “ਰੂਪ ਆਪਏ ਆਪ ਵਿਚ ਉਸਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਤੇ ਹੋਏ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਜੋ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੂਪ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅਨਿਖੜਵੇਂ ਹਨ; ਇਹ ਨਿਖੇੜਾ ਬਨਾਵਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਊਲਟ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਠੀਕ ਹੈ।' ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਏ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਏ ਮਾਨਵ ਪੱਖੀ ਮੁਲਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈਜਾਂ ਮਾਨਵ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ। ਸਮਾਜ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਜੁੱਟਾਂ ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਉਹ ਜਮਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰੈ ਜੋ ਉਪਜ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੋ ਦੂਜੀ ਧਿਤ ਜਿਸ ਕੋਲ ਉਪਜ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਕਾਬਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਭਾਕੂ ਜਮਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਮਾਏ ਨਿਤਾਏ ਤੋ ਸਾਧਨਟੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਰ ਲੁੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੋ ਇਹ ਘੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿਰ ਤੱਕ ਜ਼ਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਤੀਕ ਉਪਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿਰ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਹੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਥੋਖੇ ਤੈਲੁੱਟ ਖਸੁੱਟ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਸਰਿਯੋਗ, ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਮਿਲਵਰਤਨ ਦੇ ਨਟੀ ਬਝ ਜਾਂਦੇ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਤੋ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਉਦਿਆਂ ਆਖਿਆ “ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਜਿਊਏ ਤੋ ਲਿਖਣਯੋਗ ਹੋਏ ਲਈ ਜ਼ਕੂਰਕਮਾਉਏ ਚਾਟੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਜਿਊਈ ਤੇ ਲਿਖਈ ਨਹੀਂ ਚਾਰੀਦਾ।' ਹਰਬਰਟ ਫਾਸਟ- “ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪਸੂ ਬਣਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਏ ਤਾਂ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਵੱਲੋ ਪਿੰਨ ਫੋਤ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਆਪਏ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਭੱਟੀ- “ਲੇਖਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤੋਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਚਹੀਆਂਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ ਜਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਕ ਉਚੇਰੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਲਈਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਏ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਪੇਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕੇਵਲ ਆਪਈਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਸਕੇ। _ਸਗੋਂ ਆਪਈਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਜਿਰੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਪੇਸ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇ,ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸੁਰਜਾਤਮਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ,ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਤੋਂ ਡੰਘਾਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ।' ਪਲੈਖਨੋਵ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਾਸਤੇ ਬਇਆ ਗੀ ਕਲਾ ਦਾ ਕਰਤਵ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੰਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਈਉਏ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇ। ਲੈਨਿਨ ਅਨੁਸਾਰ- ਸਾਰਿਤ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੋਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ ਮਜੂਰੀ ਮਲੀਨ ਦੀ ਗਰਾਰੀ ਦੇ ਪੇਚ ਬਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਥਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਲਿਖਦਾ ਗੈ "ਲੇਖਈ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਸੰਭਵ ਹੈਲੇਖਕ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸਿਰਫ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਥੈਲੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਹੈ। ਅਏਪਖਤੀ ਲੇਖਕ ਮੁਰਦਾਬਾਦ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਅਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਬਹੁ ਰੂਪ ਤੋ ਬਹੁ ਭਾਂਤ ਸਾਹਿਤ।” ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੰਖਪਾਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜ਼ਮਾਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੋ ਇਸ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਇਹ ਆਪਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ _ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਵੇਕ ਰਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਸੰਘਰਸ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਠੀਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਏ ਤੋਂ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨਿਰਪੇਖ ਰਹਿਈਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਰਪੌਖਤਾ ਦਾ ਇਹ ਢੰਗ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਢੇ,ਰਦੇ ਹੇਠ ਭਾਰੂ ਸਿਤ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ “ਲੇਖਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਦੂਹਰਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੋ _ਵਚਨਬੱਧ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਨਾਲ _ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੈ ਤੋ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤ ਹੋਵੇ! ਯੂਰੀਬਾਰਾਬਾਸ ਅਨੁਸਾਰ- “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਉਦੋ ਰੀ ਕਲਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਤੋ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਟੀ। ਸਾਹਿਤ ਤੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ: ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਬੜਾ ਨੌੜਲਾ ਰਿਸਤਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਤੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਸਾਹਿਤ ਆਪਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਏ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਏ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੋ ਮੁੜਵੇਂ ਕੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰਤਾਰੇ ਵਾਂਗ ਹਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਭਾਰੂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋ ਦੂਜੀ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਨੋਕ ਵਜਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੰਦਿਆ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੋਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਰਤੱਵਪੂਰਣ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋ ਦਿਸਟੀਕੋ£ ਜਿੰਨੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਲੇ ਹੋਛਗੇ .ਉਨਾਂ ਹੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਲ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੂਨਾਚਾਰਸਕੀ ਅਨੁਸਾਰ "ਉਹ ਲੇਖਕ ਮਹਾਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਜਟਿਲ ਤੋ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਕਤੀਸਾਲੀ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਤੋ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੋ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । "ਸਾਹਿਤ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀ ਰਿਹਾ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਵਿਚ ਢਲ ਕੇਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਟੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤੋਂ ਨਿੱਜੀ ਮੁੱਲ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ! ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਵੀ ਕਰਦਾ।ਕਈ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਰਨ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਸੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਪੇਸਕਾਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। "ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਜਾਂ ਨਿਰੋਲ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਬਜ਼ ਸ੍ਰੇਈ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਦਾ ਬਰੋ ਲਿਊਬੋਵ ਅਨੁਸਾਰ " ਕਲਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਾਨ-ਪੁਸਤਕ ਬਝਨਾ ਹੈ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਔਖ ਤੇ ਕੰਨ ਬਏਨਾ ਹੈ।”
ChatGPT
ਅਧਿਆਇ-1: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਵ ਕਿਰਤ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰਚਨਕਾਰ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸਹਿਤ ਤੱਤ ਅਤੇ ਅਧਾਰ ਵਿਚਾਰਨੀਆਂ ਹਨ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ
1.
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2.
ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਂ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਵੰਦਵਾਦ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤੱਤਕੂਪ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਸਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
4.
ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਰਸ਼ਨ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਧਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਉਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀਆਂ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
5.
ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸਾਤਮਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
6.
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਫ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਵੀਕਾਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਸਾਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਰਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
7.
ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੱਤਤਾ: ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਇੱਕ ਔਜ਼ਾਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਨੰਦ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4o mini
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸੈਸਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ChatGPT
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ (Marxist Criticism) ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਆਸੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਟੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜਰਿਆ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੋਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਢੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਿਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
o ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਰਥਿਕ ਸਵਰੂਪ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ (Class Struggle):
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3.
ਪਦਾਰਥਵਾਦ
(Materialism):
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਸ ਵਿੱਚ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।
4.
ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥਬੁੱਧੀ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਅਰਥਬੁੱਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
5.
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਿਤੀਆਂ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
6.
ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਰੂਪ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
7.
ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਸਾਧਨ:
o ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਤਾਕਤਵਰ ਸਾਧਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਦਦਗਾਰ ਟੂਲ ਹੈ।
4o mini
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਲੈ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ|
ChatGPT
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ "ਵਸਤੂ" ਅਤੇ "ਰੂਪ" (Content and Form) ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਚਰਚਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ "ਵਸਤੂ" ਅਤੇ "ਰੂਪ" ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
- ਵਸਤੂ
(Content): ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਯ ਜਾਂ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਹਾਣੀ, ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਰੂਪ (Form): ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਉਹ ਢਾਂਚਾ ਜਾਂ ਸ਼ੈਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2. ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ (Form) ਵਸਤੂ (Content) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੂਪ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਸਤੂ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਖਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰੂਪ ਸਦਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰੂਪ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਰੂਪ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਨਾਲ, ਪਾਠਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਾਰੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
5. ਰੂਪ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ:
- ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਰੂਪ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4o mini
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ChatGPT
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਸ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟਾਰਗਿਟਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਉੱਪਲਬਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1.
ਲਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਉਮੀਦ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮੇਟਮੈਂਟ ਅਤੇ ਧਿਰਜ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਧੀਆ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ ਜਾਣਗੇ।
2.
ਉੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਯਕੀਨਦਾਰੀ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਸਦਾਰਥ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ ਸਮੇਤ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ।
4.
ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
5.
ਅਸਲ-ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨਾ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਅਸਲ-ਪੁਰਾਣੇ ਮੂਲ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੌੜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
6.
ਇੰਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਅਮਲਯੋਗ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਹਲਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਯੋਜਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ।
7.
ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ:
o ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁਣਹਿਰੀ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਲਾਭ:
- ਉੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦਰ: ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੂ ਨਾਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯਕੀਨਦਾਰੀ।
- ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਕਾਸ: ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚੀਲਾਪਣ ਨਾਲ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਵਧਾਉਣਾ।
- ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮਰਥਾ: ਵਧੀਆ ਨਤੀਜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਗੇ ਵਧਣਾ।
- ਉੱਚ ਆਤਮ-ਮੁਲਾਂਕਣ: ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮਰਥਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ।
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇੱਕ ਐਸਾ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4o mini
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ChatGPT
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਪੂਰਕ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਨਤਾ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਮੂਲਾਂਕਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
1.
ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਬਲਤਾ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲੜੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਨ, ਸ਼ੈਸ਼ਾ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੱਕਾਂ ਵਿੱਚ।
2.
ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਦਰਵਾਨ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੇ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਦਾਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਪੱਧਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
4.
ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
5.
ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਕਦਰ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
6.
ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ:
o ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਲਾਭ:
- ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ: ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਿਸਟਮ: ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ: ਇਹ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਈ ਢੰਗ: ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰੁਝਾਨਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਿਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4o mini
You need to WRITE summary in long details and point-wise,
paragraph-wise in Punjabi to explain below lesson ਅਧਿਆਇ-2:_ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾ ਸਕਈਗੇ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਵਾਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਗੇ। ਨਾਰਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਧੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋ£ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਨ ਕਰ ਸਕ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏਗੇ। ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਵੀਹਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀ ਸਰਗਰਮ ਸਮਾਜਕ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ -ਸਿਧਾਂਤ ਵਜੋਂ ਆਪਈ ਨਿਵੇਕਲੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦ ਚਿੰਤਨ ਇਕ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਵਜੋਂ1969 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਏ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ- ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ। 980 ਤੱਕ ਉੱਤਰ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਪੜਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਰ ਲਹਿਰ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਈ ਰੈ ਪਰ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਤਗਰਮ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਆਪਏ ਲਈ ਨਾਰੀਵਾਦ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ; ਬਲਕਿ ਉਹ ਨਾਰੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਰਥਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਈਆਂ। _ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰ ਸਕਏ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏਗੇ। ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ 16309-16560
ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਉੱਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੋ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।।996 ਵਿਚ ਆਈ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ 1॥੦8007੪ 8੪ 910195000 ਵਿਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੁਖਾਵੀਂ ਹੈ ।ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿਚ £1160 90 8੦੧੪ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਵੋ ਟ-ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਮੰਨ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਸਬਦ ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੋਟ -ਹੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਅਤੇ ਲਹਿਰ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ।ਅਮਰੀਕਾ ਤੋ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੁਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ 14083 %੪੫॥ ਨੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਸਬਦ ੧੧੪੪ ੧000੪ ਲਈ ਵਰਤਿਆ। ੧੪0੩੬ 916800%₹ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਰੀਵਾਦ ਉਹ ਲਹਿਰ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਅਸਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਏ। 701 000 'ਨਾਰੀਵਾਦ' ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਪਸਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੇਬਲ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲਹਿਰ ।960 ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ 'ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਹਿਰ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਦੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੁਲ।8%੩ ੧੦੦1£ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੋਏ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ % ੧੦੪੪) 9£006'ਭ 0#॥ ਵਰਗੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਨੋਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ900906 8੪ ਸ੪੪0੪੦॥ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ੧੪ 886000. 5੩ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਬਿਜਲੀ ਦੇ -੧੪੬ ਅਤੇ -੪੬ 90 ਵਾਂਗ ਨਹੀ। ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਲਿੰਗ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਝੁੱਲਈ ਪੈਂਦੀ ਰਵੀ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਜਿਸਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫ਼ਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਉਹ ਸੰਕਲਪਜਾਂ ਲਹਿਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੰਗ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਲਿੰਗਭੇਦ ਕਾਰਣ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾਏ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੋਵੇ। 00%1602 ਸਧ॥੦॥ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰੰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀ , ਪਰਤੂੰ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਸਮਾਜ ਦਾ ਰ੍ੂਪਾਂਤਰਏ ਪ੩੪ਨਿ2੩800 ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਿੰਗ -ਭੋਦ ਕਰਕੇ ਕੀਤੇ ਜਾਏ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਤੋਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਈ ਦੀ ਲਹਿਰ ਗੀ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਰਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸੇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਿੰਗ ਭੇਦ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਮੰਤਵ 'ਯੌਸ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਵਗਾਹ ਮਾਰਨਾ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਹਿਜੇ ਸਪੱਸਟ ਰੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਨਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖ “ਮਰਦ ਨੂੰ ਘ੍ਰਿਇ ਕਰਨਾ ਨਹੀ; ਇਹ ਅਰਥ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾਰੀ ਸੰਸਾਰ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਟੀ ਨਹੀ ਚਾਨੁੰਦੀਨਾਰੀ ਇਹ ਨਹੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਮਰਦ ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਸੰਭਾਲਏ। 1969 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਵਿਚ ਉਦਾਹਰਏ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਐਲੇਨ ਸੋਅਵਾਟਰ (੬੧੬ 50066) ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਨਰਜਾਤੀ ਨਾਲ ਉਪਮਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਰਗੇ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਹੁਏ ਕੋਈ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ (000੧੪) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਬਲਕਿ ਰੁਛ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅਨੇਕਤਾ, ਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਮੁਖਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉਤਰ- ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਛਾਲੀਆਂ ਆਪਏ ਆਪਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਲੀਆਂ ਦ੍ਰਿਸਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਂਝੁ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਇਕ ਸਾਂਡੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਨ : ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਧਾਰਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੋ ਪੁਰਸ (ਪਿਤਾ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਸ- ਕੇਦ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪੁਰਸ-ਨਿਯੌਤ੍ਰਿਤ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸੰਗਨਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਭਿਆਜ਼ਾਰਕ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਫ਼ਲਸਫੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤਕ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਤੁੱਛ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਉਕਿ ਉਸ ਪਾਸ ਪੁਰਸ- ਲਿੰਗ ਦੀ ਅਈਹੋਂਦ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਨਵ ਦੀ ਬਜਾਇ ਅ-ਮਾਨਵ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿਖਲਾਈਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪੁਰਸ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਪ ਮਨ ਵਿਚ ਵਸਾ ਕੇ ਆਪਏ ਹੀ ਲਿੰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖ ਲੌਂਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ 'ਲਿੰਗ' ਉਸ ਦੇ ਸਤੀਰ-ਵਿਗਿਆਨ (&1੩607%) ਦੁਆਰਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਪੁਲਿੰਗ ਅਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀਲਿੰਗ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਏਤਰਾਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸੀਮੋਨ ਦ ਬੋਇਆ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੈਦਾ ਨਵੀਂ ਰੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਬਈਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਜੀਵ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ.ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸਤ੍ਰੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਿਆਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਪੁਲਿੰਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕ੍ਰਿਆਸੀਲ਼ , ਪ੍ਰਬਲ, ਪਰਾਕ੍ਰਮੀ, ਵਿਵੇਕਸੀਲ ਅਤੇ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ੍ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਤ੍ਰੀ ਹੋ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਰਬਲ, ਡਰਪੋਕ, ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਸਥਾਪਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਉੱਪਰ ਛਾ ਗਈ ਹੈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੁਏ ਤਕ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਏ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਿਕ ਕਿਰਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸ਼, ਪਾਤਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰੀ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਦਈਡਿਪਸ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼-ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰਸਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗੈਏ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੋ ਪ੍ਰਯੋਜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਟੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸਥਾਪਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਸੁਹਜ-ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਮਾਪਦੰਡ, ਵਸਤੂਗਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਰਥੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਮਰਦਾਨਾ ਮਨੋਤਾਂ, ਰੁਚੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ-ਵਿਧੀਆਂ ਵੱਲ ਉਲਾਰ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਲਿੰਗਕ-ਪੂਰਵਗ੍ਰਹਿਆਂ ਉਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿੰਤ-ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕੁਝੁ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਏ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਨਾਰੀ ਦੇ ਦਿਸਟੀਕੋਏ, ਝੂਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿੱਤ ਅਜਿਰੀ ਪਾਠ-ਵਿਧੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਕਿ ਨਾਰੀ, ਪੁਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜ-ਸਵੀਕਿਤੀ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਅਸਵੀਕਾਰ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਪੜੋ ਤਾਂਕਿ ਇਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਲਿੰਗਕ- ਉਲਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੌਸਨੀ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਕ ਹੋਰ ਫ਼ੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਨਾਰੀ-ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਏ ਕਰਨ। ਅਜਿਹੇ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਸ੍ਰੋਈਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਇਕ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਬਿੰਬ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਸ-ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਰੀ ਦਾ ਆਦਰਸਕ ਦੇਵੀ' ਰੂਪ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਉਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਵਾਸਨਾ-ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਇਕ ਖਿਡਾਉਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਰੈ। ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਪੁਰਸ਼-ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰੀ ਵਿਰੋਧੀ ਗਰਦਾਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਇਕ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਚਾਸਰ , ਸੈਕਸਪੀਅਰ, ਸੈਮੁਅਲ ਰਿਚਰਡਸਨ, ਹੈਨਰੀਕ ਇਬਸਨ ਅਤੇ ਬਰਨਾਰਡ ਸਾਅ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਵਡਿਆਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰਸ-ਸ੍ਰੋਈ ਦੇ ਉਲਾਰਾਂ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਵਾਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਦਬਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਏ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸਟਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੋ ਤੁੱਛ ਡੂਮਿਕਾਵਾਂ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਐਨੇਨ ਸੋਅਵਾਲਟਰ ਨੇ ਆਪਈ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨੂੰ 'ਜਿਨੋਟੀਸਿਜ਼ਮ (39੧੦੦੦੩) ਉਪਰ ਕੌਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਰੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਵਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾਰੀ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਵਿਸੇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਚੌਖਟਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਜ਼ਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਸਾਮ ਆਈਆਂ ਹਨ ਰੂੜੀਵਾਦ ਨਾਰੀਵਾਦ (60।15੬੪30੪੬ 7੬।0॥05।॥): ਇਹ ਚਿੰਤਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਸਮਝ ਕੋਈ ਅਹੋਈ ਗੱਲ ਨਰੀਂ । ਔਰਤ ਉੱਪਰ ਜਬਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਦੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੇ ਰੋਲ ਨਾਲੋ ਨੀਵਾਂ ਜਾਂ ਘਟੀਆ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੇ। ਜਮਾਂਦਰੂ ਤੌਰ ਤੋ ਔਰਤਾਂ ਨਾਰੀ ਦੇ ਰੋਲ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਢੁਕਵੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਲਿੰਗੀ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਲਿੰਗਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲਿੰਗੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਸਰੈਰਕ/ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦੋਰਾਂ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਔਰਤ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸਥਿਰ, ਸਹਿਛਸੀਲਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਸੱਖਈ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਤੂਸੋ. ਸਾਪਨਹਾਰ, ਫਿਖਟੇ, ਨੀਤਸੇ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਇਡ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤੇ ਸਾਮ੍ਹਏ ਆਉਦੇ ਹਨ- ੪__ ਔਰਤ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਕੋਈ ਅਛਹੋਈ ਗਲ ਨਹੀਂ। ੪__ ਔਰਤ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਜ਼ਬਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਨਹੀ। <__ ਔਰਤ ਦਾ ਰੋਲ ਮਰਦ ਨਾਲੋਂ ਘਟੀਆ ਨਹੀਂ। #__ ਜਮਾਂਦਰੂ ਤੌਰ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਰੀਦੇ ਰੋਲ ਲਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ੪ _ ਲਿੰਗੀ ਵਿਤਕਰਾ-ਸਰੀਰਿਕ ਤੋ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੰਧਰ %__ ਭਾਵੁਕ ਤੌਰ ਤੋ ਅਸਥਿਕਸਹਿਛਸੀਲਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤਸਿਧਾਂਤਕ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਸੱਖਈ %_ ਰੂਸੋਨੀਤਸੇ ਫਰਾਇਡ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ (00੨1 ₹੬0000510) : ਇਸ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਦਾ ਕਲਾਸਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ 100) 5੧੫॥7॥॥ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 171੬ $0018001 0! ੧07੦) (1869)ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ (੧4880181 60ਗ॥5300।। 0 ੪੪੦7੧) 1੬੦) ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਔਰਤ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਇਹ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਈ ਹੋਈ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਆਪ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਮਰਦ ਨਾਲ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਬੰਦਾ ਹਕ ਦੂਸਰੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਰਾਜ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਯਕੀਨੀ ਬਈਾਵੇ। ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਕਿ ਔਰਤ ਦੀ ਬੰਦ ਖਲਾਸੀ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਏ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਔਗੇ ਨਹੀ ਜਾਂਦੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਔਰਤ ਦੀ ਬੰਦ ਖੁਲਾਸੀ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ, ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੀ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲਦ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਐਰਤ ਲਈ ਕੁਝ ਰਿਆਇਤਾਂ ਤੋ ਸਹਾਰਾ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਔਰਤ ਦੀ ਬੰਦ ਖਲਾਸੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਜਕ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਈਆਂ ਜਮਾਤੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਕਾਰਣ ਸਾਇਦ ਲਾਂ ਨੰ ਨਹੀ ਪੁੱਗਦੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤੇ ਸਾਮ ਆਉਦੇ ਹਨ €_ 100 $੧0ਗ00411------11੬ $0010001)
02 ਦ010311869 ੪__ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਈ ਹੋਈ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਰਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂਰਾਜ ਦਾ ਫਰਜ। ੪ _ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਰਾਹੀ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਰੀ ਟੀਚਾ। ੪ __ ਇਸ ਕਾਰਏ ਔਰਤ ਦੀ ਬੰਦ ਖੁਲਾਸੀ ਬਾਰੇ ਇੰਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਸੁਧਾਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੀ। ੪ __ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲਏ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਔਰਤ ਲਈ ਕੁੱਝ ਰਿਆਇਤਾਂ ਤੋ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਯਤਨਸੀਲ। ੪ __ ਔਰਤ ਦੀ ਬੰਦ ਖੁਲਾਸੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਤੋ ਚੇਤਨਾ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਈਆਂ ਜਮਾਤੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਇਦ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀ ਪੁਗਦੀ। ਜੁਬਾਰੂ ਨਾਰੀਵਾਦ (੧੨0॥੦੫ ੬0050): ਔਰਤ ਉੱਪਰ ਜਬਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਲਿੰਗ ਜਬਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਉੱਪਰ ਜਬਰ ਦਾ ਕਾਰਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਵਾਲੇ ਜਮਰੂਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਔਰਤ ਦੇ ਜਬਰ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰ ਕਾਰਨ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਪਰਤਾਨਪੰਥੀ ਬਏਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦਿਆਂ ਔਰਤ ਉਪਰ ਜਬਰ ਦਾ ਕਾਰ ਉਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ (01006) ਬਝਤਰ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਔਰਤ ਦੀ ਕਮਜੋਰੀ ਬਏ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਰਦ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੋਵੇ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਰੀਰਕ (%0੦0੦) ਗੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ-ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਐਰਤ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਰਦ ਦੇ ਜਬਰ ਦਾ ਸਿਕਾਰ ਸੀ। ਸੋ ਪਰਿਵਾਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜਬਰ ਦਾ ਜੋ ਮਾਡਲ ਬਇਆ ਉਹ ਨਸਲਵਾਦੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਧਾਰ-ਮਾਡਲ ਬਲਦਾ ਹੈ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਨਸਲਵਾਦ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿੰਗ ਵਾਦ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨੀ ਜਰੂਰੀ ਬਦੀ ਹੈ। ਜੁਝਾਰੂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਔਰਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਆਵੇਗੀ। ਸਿਰਫ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਜੰਮਏ ਅਤੇ ਪਾਲਏ ਦੇ ਬੋਝ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਫੈ। ਨਕਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਤੋ ਬਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।ਉਹ ਹਰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਔਰਤ ਤੋ ਮਰਦ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਗੇ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਜਾਬਰਾਨਾ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਮਨ੍ਰੰਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਵ-ਫ਼ਰਾਇਡਵਾਦੀ ਹੈ ਉਹ ਆਸਯੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਮੁਕਤਾ (5੪੪੫॥੪) ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬੰਦ ਖ਼ਲਾਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬੰਦ ਖ਼ਲਾਸੀ ਦੀ ਵੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤ ਦੇ ਜਬਰ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਧਾਰ ਬੱਚੇ ਜੰਮਈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪਾਲਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਿਸਤੇ ਬੱਚੇ ਹੰਚਾਉਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਜਿਹੇ ਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਗੇ ਸਿਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਸੀਮਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸਰੀਰਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੈਕਨੀਕ ਵਿਚੋਂ ਲੌਭਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੁਝਾਰੂ ਨਾਰੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤੇ ਸਾਮ੍ਹਏ ਆਉਦੇ ਹਨ - ਔਰਤਾਂ ਉੱਪਰ ਜਬਰ ਦਾ ਕਾਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਕ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਰੀਨਾਂ ਹੀ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕਰਕੇ ਜ਼ੁਲਮ ਹੈ। ੪ _ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਉਸਦੀ ਸਰੀਰਿਕ ਬਛਤਰ ਹੈ ।ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨਕਰਕੇ ਔਰਤ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ,ਮਰਦ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਔਰਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਇੱਕ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ।ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਕੇ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਾਨਾਸਾਰੀ ਅਤੇ ਜ਼ਾਬਰਾਨਾ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰੇਗਾ। ੪ ਔਰਤਾਂ ਤੋ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰ ਬੱਚੇ ਜੰਮਈ ਤੋਂ ਬੱਚੇ ਪਾਲਈਾ ਹੈ ਇਸ ਸਮਾਜਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸਰੀਰਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੈਕਨੀਕ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ੦੭੧੩੧ 7€੧੧੧੧5॥॥ : ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨਾਰੀ ਦੇ ਜਬਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀ ਤੋ ਹੋਏ ਵਾਲੀ ਹਿੱਸਾ ਤੋ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਕੇਵਲ _ਪਿੱਤਰ-ਤੰਤਰ “ਪੁਰਸਤੰਤਰ ਦੀ ਕਾਢ ਨਵੀ ਮੰਨਦੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਮਾਂ ਮਾਂ-ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ ਸੀ। ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਮਰਦ ਦਾ ਹੱਥ ਉੱਪਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਔਰਤ ਗੁਲਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਾਵ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼-ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਹੀ ਹੀ ਲਿਤਾੜਿਆ ਵਰਗ ਮੁਕਤੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤੱਥ ਸਮਝਈਲੋਗ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤ ਗੁਲਾਮ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਹੋਏ ਕਰਕੇ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਭੋਗਦੀ ਹੈ। ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਕਹਿਈ ਹੈ ਨਾ ਕਰ ਲਵੇ।' ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਕਾਂ ਜਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਕੇ ਹੱਲ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ, ਵਿਸਾਲ ਲੋਕ- ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈਇਸ ਤਹਿਤ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਔਰਤ ਤੋ ਮਰਦ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਜਬਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਲ ਕੇ ਜੂਝਣ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨੁਕਤੇ ਸਾਮ੍ਰਏ ਆਉਂਦੇ ਹਨ- ੪ ਨਾਰੀ ਦੇ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਸੰਸਥਾ । < _ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਕਾਰ੬ ਪਿੰਤਰ-ਤੰਤਰ “ਪੁਰਸਤੰਤਰ ਦੀ ਕਾਢ ਨਟੀ। ੪ ਮਾਂ-ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸਮਾਜ; ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਮਰਦ ਉੱਪਰ,ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼-ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਹੀ ਲਿਤਾੜਿਆ ਵਰਗ ਮੁਕਤੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। <_ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਤ ਗੁਲਾਮ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਹੋਏ ਕਰਕੇ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ।ਸਿਤਫ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਕਾਂ ਜਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਕੇ ਨਹੀਂ,ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ,ਵਿਸ਼ਾਲ ਲੋਕ-ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਮਸਲਾ ਹੱਲ। ੪ __ ਔਰਤ ਤੌ ਮਰਦ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲੜਨੀ ਕਾਲਾ ਨਾਰੀਵਾਦ (813੦॥ ੮੬॥੧0॥510) : ਨਾਰੀਵਾਦ ਜਿੱਥੇ ਨਰ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਵਿਚਲੇ ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ ਆਪਏ ਆਧਾਰ ਬਈਉਂਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਈ ਸਾਂਝੁ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸੰਕਲਪ ਅਧੀਨ ਆਪਏ ਆਪ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਦੇਸ ਜਾਂ ਖਿੰਤੋ ਵਿਚ ਨਸਲ, ਪਛਾਏ, ਬੋਲੀ, ਸਭਿਆਜ਼ਾਰ , ਰੰਗ, ਲਿੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਰਜ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ ਅਤੋਂ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਛਤੀ ਵਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਜੁਕੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾਰੀ ਉਪਰ ਸੰਸਾਰ ਪੰਧਰ ਉਪਰ ਰੋ ਰਹੇ ਇਕੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਮੂਰਿਕ ਤਸਦੱਦ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭਾਵੇਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਸਾਂਝੁੰ ਜਬਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਅਤੇ ਦਾਅ ਪੇਚ ਵੀ ਸਾਂਝ ਹਨ ਫਿਰ ਵੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝੁ ਦੇ ਬਾਵਜਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸਲਿਆਂ ਉਤੇ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੈ ।ਉਘੜਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸੰਕਲਪ ਉਪਰ ਇਹ ਇਤਰਾਜ਼ ਅਕਸਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿਚ ਪੱਛਮ ਦੀ, ਗੋਰੀ, ਮੱਧ ਸ੍ਰੋਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਰੱਸੇ ਬੰ ਵਾਲੀ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਕਿਉਕਿ ਨਸਲ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਨ ਅਈਡਿੱਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਔਰਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਾਇਦਾ ਘੌਟ। ਪਹਿਲੇ ਅਤੋ ਦੂਜੇ ਦੌਰ ਦੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਪੰਛਮ ਦੀ ਗੋਰੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਸ੍ਰੋਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉਥੇ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨਾਰੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਭੋਗ ਰਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੂਰੋ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਰਰੀ। ਪੱਛਮ ਦੀ ਗੋਰੀ ਔਰਤ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੂਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਯਤਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੀ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਨੇਤਾ ਬਈ ਨਿੱਬੜੀ। ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਪੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਘਾੜਤ ਸੀ ਤੀਸਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਪਛੜੇ ਹੋਏ ਦੇਸਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਕਾਰਏ ਨਿੱਤ ਹੋ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹੰਢਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਝਡਿੱਠ ਕੀਤਾ। ੪ _ ਨਾਰੀ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਜ਼ਬਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਅਤੇ ਦਾਅ ਪੇਚ ਸਾਂਝੇ ਵੀ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵਖਰੇਵਾਂ ਵੀ ਟੈ। ੪_ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿਚ਼ ਪੱਛਮ ਦੀ ਗੋਰੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਇਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ। € ਪਰ ਇਤਰਾਜ਼ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਰੰਗ ਪਛਾਏ, ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਸਲਵਾਦ, ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਕਾਰ ਹੰਢਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰਿਆ ਨੂੰ ਅਈਡਿੱਠ ਕੀਤਾ। ਸਾਰ-ਅੰਸ਼: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਲਿੰਗ-ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਸਲੇਸ£ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਦਰਸਾਉਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲਿੰਗ ਦਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸਤ੍ਰੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕੀ ਹੈ? ਬਲਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤ੍ਰੀਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਉਪ- ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਜ਼ ਦੇਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਕਹਿ ਦੇਈ ਕਿ ਐਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਛਾਤੀਆਂ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੈਵਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਡਰਪੋਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਨਿਮਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਸਵੈ -ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਏ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਸਾਮ੍ਹਏ ਆ ਰਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੰਭ ਲਿੰਗਕ ਪੱਖ-ਪਾਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਲਿੰਗੜੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਮਰਢਔਰਤ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਆਪ ਧਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾ ਵਿਸਿਆਂ ਉਪਰ ਕੇਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਨਾਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਈਲੀ ਨੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਰੀਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ ਕੀਤੀ ਜੋ ਭੁੱਲੇ ਵਿਸਰੇ ਸਨ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਛਗੋਲੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਅਧਿਆਇ 2: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ - ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਨਾਰੀਵਾਦ ਸਦੀ ਦੇ ਮੋੜ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਕ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ। 1969 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਬੇਹਤਰ ਪੜਚੋਲ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ
1.
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਉਪਜ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ:
o ਨਾਰੀਵਾਦ 1969 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ।
o 1980 ਤੱਕ, ਉੱਤਰ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਪੜਾਅ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਸੀ।
2.
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ:
o 1630-1650 ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
o 1996 ਵਿੱਚ ਆਈ ਪੁਸਤਕ ਨੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਰ ਸਮਝਾਇਆ।
3.
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ:
o ਨਾਰੀਵਾਦ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਹਿਰ ਹੈ।
o ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਲਿੰਗ-ਭੇਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ
1.
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਾਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ:
o ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਨੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ।
o ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੁਲਫ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ।
2.
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
o ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲਿੰਗਕ ਰੁਝਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਮ ਕੀਤਾ।
o ਇਸ ਵਿੱਚ, ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਵਾਸਨਾ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ।
3.
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕ ਗੁਣਾਂ:
o ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਮਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ।
o ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਚਰਚਾ
1.
ਮੁਢਲੀ ਧਾਰਨਾ:
o ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
o ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ:
o ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਹੀ ਜਾਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
o ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।
3.
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ:
o ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਨਾਰੀ ਦੇ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
o ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਪਾਠ-ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ।
4.
ਜਿਨੋਟੀਸਿਜ਼ਮ:
o ਐਲੇਨ ਸੋਅਵਾਲਟਰ ਨੇ ਨਾਰੀ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਚੌਖਟਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈਆਂ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਪੁਰਸ਼-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਢੁਕਵਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਦੇ ਅਸਲ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੜ ਰਹੀ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਨਾਰੀਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?
ਨਾਰੀਵਾਦ (Feminism) ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ, ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆੰਦੋਲਨ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਖਾਤਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਇਹ ਹਨ:
1.
ਲਿੰਗ ਦੀ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸਮਾਨਤਾ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਿੰਗ-ਆਧਾਰਿਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਜ ਦੇ ਮੌਕੇ, ਤਨਖਾਹ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ।
2.
ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸਰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ-ਆਧਾਰਿਤ ਹਿੰਸਾ, ਭੇਦਭਾਵ, ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇ ਅਤਿ ਪ੍ਰਯੋਗ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਲੋਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਸਥਾਪਨਾਵਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੇਕੰਡਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।
4.
ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੀਵਿਜ਼ਨ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਪੁਰਸ਼-ਕੇਂਦਰਿਤ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੂਲਾਂਕਣਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਮਨ ਅਤੇ ਪਛਿਆੜ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਵ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
5.
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ: ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਬਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ, ਰੈਡਿਕਲ ਨਾਰੀਵਾਦ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ, ਅਤੇ ਪੋਸਟ-ਸਪੈਨਿਸਟ ਨਾਰੀਵਾਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਰੂਪ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਕ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਛਵਾਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਕੀ ਰਨ?
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ (Feminist Criticism) ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:
1.
ਜੈਂਡਰ ਬੇਧਭ: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮੌਰੀਕਾ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੇਠਾਂ ਜੈਂਡਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗ-ਆਧਾਰਿਤ ਹੇਠਾਂ ਭੇਦਬਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਭੁਤਵਾ ਅਤੇ ਪਤਰੀਆਰਕੀ: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਤਰੀਆਰਕੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਪੈਸ਼ੀ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਵੌਹੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਰੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰਾਏ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4.
ਸਾਹਿਤਕ ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
5.
ਮਹਾਰਥ ਅਤੇ ਸਵਾਇਕਤਾ: ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਰੀਅਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਥ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਹਨਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਜਰੀਏ, ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲਿੰਗ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਦਵੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਚਾਨਈ ਪਾਉ।
ਨਾਰੀਵਾਦ (Feminism) ਦਾ ਨਿਕਾਸ
ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ, ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ
ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ
ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ
1. ਪਹਿਲਾ ਤਹਾਵਰ (ਊਂਚੀ ਸਥਿਤੀ
ਦੇ ਲਈ ਲੜਾਈ)
- ਸਦੀਵੀ ਯੁੱਗ (18ਵੀਂ ਸਦੀ): ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤਹਾਵਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈਆਂ।
- ਮੈਰੀ ਵੋਲਸਟਨਕ੍ਰਾਫਟ (1759-1797): ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ A Vindication
of the Rights of Woman (1792) ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਅਹਿਮ
ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰ (19ਵੀਂ ਸਦੀ): ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ
ਵਿੱਚ ਵਧੌਤਰੀ ਹੋਈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੋਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ।
2. ਦੂਜਾ ਤਹਾਵਰ (ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ
ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼)
- 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ (1960-1980): ਦੂਜੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਤਹਾਵਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਸਮਾਨਤਾ
ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਸੀ।
- ਬੈਟਰੀਸ ਫ੍ਰੈਂਕਲਿਨ (1930-2002): The Feminine Mystique
(1963) ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਮਾਰਥਨ ਕੀਤਾ।
- ਜਿਲੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸਮਸ (1938-): ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿੰਗਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਗਰਸ਼
ਅਤੇ ਫੈਮੀਨਿਸਟ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।
- ਮਹਿਲਾ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ: ਇਹ ਸਮਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ
ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੜਾਈ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ।
3. ਤੀਜਾ ਤਹਾਵਰ (ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ
ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਿਰੋਧੀ ਹਿਣਦੀਆਂ)
- 1980 ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਇਸ ਤਹਾਵਰ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ
ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਬੇਲ_hooks (1952-): ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਇੰਟੇਰਸੈਕਸ਼ਨਲ
ਫੇਮਿਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਅਦਾਂਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ।
- ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਅਤੇ ਮਲਟੀ-ਕਲਚਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ: ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ
ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਦੋਲਨ: #MeToo ਅਤੇ #TimesUp ਜਿਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ
ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੱਧ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਪਰੀਤ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਕੀਤਾ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ:
1. ਜੈਂਡਰ ਸਮਾਨਤਾ:
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਣ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
2. ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ: ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਜੈਂਡਰ ਭੇਦ ਅਤੇ ਮਰਦਾਵਾਦੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ
ਸੁਧਾਰ।
3. ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ: ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ
ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਨਾ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਆਂ
ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ
ਸੁਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ
ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹੁੰਚਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ
ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1. ਲਿਬਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Liberal Feminism)
- ਲਕੜੀਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ: ਲਿਬਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੋਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ,
ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਮੌਕੇ।
- ਮੁੱਖ ਲਕੜੀਕ ਪੁਸ਼ਟੀ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ
ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਰੈਡਿਕਲ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Radical Feminism)
- ਜੈਂਡਰ ਪੈਰਾਮਾਇਡੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਕਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ: ਰੈਡਿਕਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਪੈਰਾਮਾਇਡੀਆਕਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ
ਅਤੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਰੂਪ
ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕਲ ਵਿਧੀਆਂ: ਇਹ ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕਲ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
3. ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Socialist Feminism)
- ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪੰਨਤਾ: ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਨਾਰੀਵਾਦ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਖ਼ਤਮ
ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।
- ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ: ਇਹ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ
ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Intersectional Feminism)
- ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਲੂਆਂ ਦਾ ਮਿਆਰ: ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ
ਨਸਲ, ਕਾਸਟ, ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
- ਇੰਟੇਰਸੈਕਸ਼ਨਲ ਅਧਿਕਾਰ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
ਨੂੰ ਇੱਕਠਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
5. ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Postcolonial Feminism)
- ਕੋਲੇਨਿਅਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰ: ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿਆਪਕ ਸਥਿਤੀਆਂ
ਵਿੱਚ ਕੋਲੇਨਿਅਲ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਥਿਤੀਆਂ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕਰਨ, ਨਸਲ, ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਿਕ
ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਵਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
6. ਇਕੁਆਲੀਟੇਰੀਅਨ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Equality Feminism)
- ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮ: ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸਮਾਨ
ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਲੜਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ।
- ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਨਜਰੀਆ: ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ
ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।
7. ਵੈਸਟਰਨ ਅਤੇ ਨਾਨ-ਵੈਸਟਰਨ
ਨਾਰੀਵਾਦ (Western and Non-Western Feminism)
- ਵੈਸਟਰਨ ਨਾਰੀਵਾਦ: ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਭਰੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀਆਂ
ਥੀਓਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਨਾਨ-ਵੈਸਟਰਨ ਨਾਰੀਵਾਦ: ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਧਿਅਮਾਂ
ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵੈਸਟਰਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ
ਹਨ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਤਹਾਵਰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ
ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਮਸਲਿਆਂ
ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਬਹਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨਾਰੀਵਾਦ
ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਏਕਾਰੀ ਦਿਊ।
ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ
ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹੁੰਚਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ
ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1. ਲਿਬਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Liberal Feminism)
- ਲਕੜੀਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ: ਲਿਬਰਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੋਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ,
ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਮੌਕੇ।
- ਮੁੱਖ ਲਕੜੀਕ ਪੁਸ਼ਟੀ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ
ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਰੈਡਿਕਲ ਨਾਰੀਵਾਦ (Radical
Feminism)
- ਜੈਂਡਰ ਪੈਰਾਮਾਇਡੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਕਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ: ਰੈਡਿਕਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਪੈਰਾਮਾਇਡੀਆਕਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ
ਅਤੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਰੂਪ
ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
- ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕਲ ਵਿਧੀਆਂ: ਇਹ ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕਲ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
3. ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Socialist Feminism)
- ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪੰਨਤਾ: ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਨਾਰੀਵਾਦ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਖ਼ਤਮ
ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।
- ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ: ਇਹ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ
ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Intersectional Feminism)
- ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਲੂਆਂ ਦਾ ਮਿਆਰ: ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ
ਨਸਲ, ਕਾਸਟ, ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
- ਇੰਟੇਰਸੈਕਸ਼ਨਲ ਅਧਿਕਾਰ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
ਨੂੰ ਇੱਕਠਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
5. ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Postcolonial Feminism)
- ਕੋਲੇਨਿਅਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰ: ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਵਿਆਪਕ ਸਥਿਤੀਆਂ
ਵਿੱਚ ਕੋਲੇਨਿਅਲ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਪੋਸਟਕੋਲੋਨੀਅਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਥਿਤੀਆਂ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕਰਨ, ਨਸਲ, ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਿਕ
ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਵਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
6. ਇਕੁਆਲੀਟੇਰੀਅਨ ਨਾਰੀਵਾਦ
(Equality Feminism)
- ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮ: ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸਮਾਨ
ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਲੜਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ।
- ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਨਜਰੀਆ: ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ
ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।
7. ਵੈਸਟਰਨ ਅਤੇ ਨਾਨ-ਵੈਸਟਰਨ
ਨਾਰੀਵਾਦ (Western and Non-Western Feminism)
- ਵੈਸਟਰਨ ਨਾਰੀਵਾਦ: ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਭਰੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀਆਂ
ਥੀਓਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਨਾਨ-ਵੈਸਟਰਨ ਨਾਰੀਵਾਦ: ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਧਿਅਮਾਂ
ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵੈਸਟਰਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ
ਹਨ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਤਹਾਵਰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ
ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਮਸਲਿਆਂ
ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਬਹਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਕੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ?
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਥੀਓਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਥੀਓਰੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਰਤਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1. ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੈਰਾਮਾਇਡੀਆਂ:
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਸਿਸਟਮਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਪਿਟਲਿਜਮ) ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਣਾਵਟਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਪਦਾਰਥਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੁਲਾਂਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਜਹਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ।
2. ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਅਤੇ ਲਿੰਗ:
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦਬਾਉ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸਿਰਫ ਲਿੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਕਮੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
3. ਕਪਿਟਲਿਸਟ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ:
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਪਿਟਲਿਸਟ ਸਿਸਟਮ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿੱਤ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਪਿਟਲਿਜਮ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਖ਼ਚਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
4. ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼:
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਿੰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਸਾਥ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
5. ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕੈਪਿਟਲਿਸਟ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ:
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਕਪਿਟਲਿਸਟ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਮੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਕਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਰਹੇਗਾ।
6. ਕਲਾਸ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ:
ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਆਪਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕਲਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਪੈਟ੍ਰੀਅਰਕੀ ਸਿਸਟਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅਮਲ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਜੜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਚਸ਼ਮਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ-3:
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਦਿਸਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਵਾਂਗੇ।
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਵੀਰਵੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਛਾਲੀਆਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸਟੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਨ ਪ੍ਰਛਾਲੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਉਸ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਧਾਰ ਫਰਾਇਡ, ਯੁੰਗ, ਐਡਲਰ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਗਰਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖ, ਮਨ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਵਿਵਹਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀਤੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹਨ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਮਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਸੁਚੇਤ, ਅਰਧ-ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਅਵਚੇਤਨ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸਾ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਿਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ ਦੀ ਯੋਗਦਾਨ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਨ ਦਾ ਮੋਚੀ ਸਿਗਮੰਡ ਫਰਾਇਡ ਹੈ। ਫਰਾਇਡ ਨੇ 1885-86 ਈ. ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰਕੋਟ ਨਾਲ ਹੈਸਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਸੰਮੋਹਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਮੋਹਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਨੋਰੋਗੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1888 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਰੂਅਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰੈਸਟੀਰੀਏ ਦੇ ਰੋਗੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਮੋਹਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਣ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਲੀ।
ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਨ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਮਿਤ ਕਾਮ ਭਾਵ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਦਮਿਤ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਵਾਵ
ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਖਾਹਿਸਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਵਾਵ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਦਮਿਤ ਖਾਹਿਸਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਨਤੀਜਾ
ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਣ ਵਿਧੀ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ:
1.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਗਿਆਨ।
2.
ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਣ ਦੀ ਵਿਧੀ: ਫਰਾਇਡ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ 'ਤੇ ਹੈ।
3.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ: ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਣ ਵਿਧੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4.
ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਵਾਵ: ਸਮਾਜਕ ਰੋਕਾਂ ਅਤੇ ਦਮਿਤ ਖਾਹਿਸਾਂ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਵ ਅਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ।
5.
ਫਰਾਇਡ ਦੀ ਯੋਗਦਾਨ: ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਣ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ।
ਅੰਚੇਤਨ ਮਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ
1. ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਖੋਜ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਘਟਨਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ, ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਅਚੇਤਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਰਗਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਰਾਇਡ ਦੀ ਅਚੇਤਨ ਸੰਬੰਧੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਪੂਰਵ-ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਕ ਕਾਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
2. ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ
ਅਚੇਤਨ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਫਰਾਇਡ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪਲੈਟੋ, ਨੀਤਸੇ, ਲੈਬਨੀਜ਼ ਅਤੇ ਸਪਾਈਨੋਜ਼ਾ ਵਰਗੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਲੈਬਨੀਜ਼ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ - ਚੇਤਨ, ਪੂਰਵ-ਚੇਤਨ, ਅਧਿਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ।
3. ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰ
ਫਰਾਇਡ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਹਨ - ਚੇਤਨ, ਪੂਰਵ-ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ। ਚੇਤਨ ਮਨ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਵ-ਚੇਤਨ ਮਨ ਸਿਮਰਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਲ-ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਆਤਮ-ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਤੀ-ਰਕਸ਼ਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹਨ - ਆਤਮ-ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਤੀ-ਰਕਸ਼ਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ। ਆਤਮ-ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਜਾਤੀ-ਰਕਸ਼ਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਲਿਬੀਡੋ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਿਬੀਡੋ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਮੂਹਰੂਪਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿਆਰ, ਸਾਂਝਾ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਉੱਦਾਤੀਕਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।
5. ਲਿਬੀਡੋ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਲਿਬੀਡੋ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰਕੇ ਨਿੰਦਿਆ ਹੈ। ਪਰ, ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਕਾਮ-ਸਕਤੀ ਨੂੰ ਮੋਕਲੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਸਾਧਾਰ ਮਰਦ-ਤੀਵੀ ਕਾਮ ਰੂਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਆਰ, ਮਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ, ਅਤੇ ਅਨੰਦਦਾਇਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।
6. ਬਾਲ ਕਾਮ ਵਾਸਨਾ
ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਬਾਲ ਕਾਮ ਵਾਸਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੰਨਿਆ। ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਣਾ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਮ-ਰੂਚੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਮ-ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਮਨ ਹੋ ਕੇ ਅਚੇਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
7. ਮੌਖਿਕ ਕਾਮ-ਵਾਸਨਾ
ਮੌਖਿਕ ਕਾਮ-ਵਾਸਨਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਣ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਭੁੱਖ ਪੂਰਤੀ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਾਮ-ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
8. ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ
ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਅਨੰਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
9. ਫਰਾਇਡਵਾਦ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ
ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੋਈ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰੇਕ ਪਲ ਨਿਰਮਾਏ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
10. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਧਰਾਤਲ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ-ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਲੇਖਕ ਦੇ ਆਪਏ ਮਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਅੰਚੇਤਨ ਮਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ?
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ (Psychoanalytic Criticism) ਇੱਕ ਐਸੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ, ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਨਕ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਧੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਹੈ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਅਗਿਆਤ ਪੱਖਾਂ, ਵਿਰੋਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਾਉਣਾ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ:
1.
ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ: ਇਹ ਵਿਧੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ।
2.
ਸਮੁਹਿਕ ਅਵਚੇਤਨ: ਕਾਰਲ ਯੂੰਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੁਹਿਕ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3.
ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਲੇਖਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਵੇਂ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ।
4.
ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼: ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਡਰ, ਫੋਬੀਆ, ਅਤੇ ਕਾਮ-ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ:
1.
ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨਾ।
2.
ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਪੜਚੋਲ: ਲੇਖਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਬਚਪਨ ਦੇ ਤਜਰਬੇ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਣਾ।
3.
ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ: ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਰੂਪਕ, ਅਤੇ ਬਾਲ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ।
ਨਤੀਜਾ:
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਗੁੰਝਲਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰੀ ਪੱਖਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਫਰਾਇਡ਼ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਛਨ ਕਰੋ।
ਸਿਗਮੰਡ ਫ੍ਰਾਇਡ (Sigmund Freud) ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਅਤੇ ਮਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਫ੍ਰਾਇਡੀਅਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
1. ਅਚੇਤਨ ਮਨ (Unconscious Mind)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਗ ਅਗਿਆਤ (unconscious) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਚੇਤਨਾਂ, ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਸਹਿਮ, ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਨੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪਨੇ, ਸਿਲੀਪਸ, ਅਤੇ ਦਮਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਇਡ, ਈਗੋ ਅਤੇ ਸਪਰਈਗੋ (Id, Ego, and Superego)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ:
- ਇਡ (Id): ਇਹ ਮਨ ਦਾ ਸਬ ਤੋਂ ਆਦਿਮ ਅਤੇ ਜਨਮ-ਜਾਤ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੰਤਵ ਤਤਕਾਲ ਸੁਖ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਵੈਗਿਕ ਹੈ।
- ਈਗੋ (Ego): ਇਹ ਮਨ ਦਾ ਵਿਆਹਤ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਡ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਸਪਰਈਗੋ
(Superego): ਇਹ ਮਨ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਮੂਲਾਂਕਣਾਂ, ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਆਇਕ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਮਨੋਵਿਕਾਰ (Psychosexual
Stages)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੀ ਵਿਕਾਸਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਨੋਵਿਕਾਰ ਮੰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
- ਮੁੱਖ ਮੰਚ (Oral
Stage): ਜਨਮ ਤੋਂ 1 ਸਾਲ ਤੱਕ। ਬੱਚੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੁਖ ਮੁਖ (ਮੂੰਹ) ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਗੁਪਤ ਮੰਚ (Anal
Stage): 1 ਤੋਂ 3 ਸਾਲ ਤੱਕ। ਬੱਚਾ ਸੌਚ ਅਤੇ ਮੁਤਰ ਵਿਸਰਜਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
- ਜਨਨ ਮੰਚ
(Phallic Stage): 3 ਤੋਂ 6 ਸਾਲ ਤੱਕ। ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਨਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਲੇਟੈਂਸੀ ਮੰਚ
(Latency Stage): 6 ਤੋਂ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ। ਜਨਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਗਤਿਵਿਧੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਜਨਨ-ਪੁਨਰੁਤਪਾਦਕ ਮੰਚ
(Genital Stage): ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ। ਜਨਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸਲਭ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰੂਪਕ ਮੂਹਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਦਮਨ ਅਤੇ ਪਰਤੀਕਰਮ (Repression and Defense
Mechanisms)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਮਨ ਕਰਕੇ ਅਚੇਤਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰਾਂ (defense
mechanisms) ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਮਨ
(repression), ਪਰਤਿਨਿਵੇਸ
(projection), ਸੰਪ੍ਰੇਸ਼ਣ
(sublimation), ਆਦਿ।
5. ਸਪਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Interpretation of Dreams)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਪਨੇ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੇ।
6. ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ (Oedipus Complex)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫੈਲਿਕ ਮੰਚ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ-ਲਿੰਗ ਵਾਲੇ ਮਾਪੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਲਿੰਗ ਵਾਲੇ ਮਾਪੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਸਪਰਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ "ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫਰਾਇਡ ਦੀ ਕੀ ਦੇ੬ ਹੈ?
ਸਿਗਮੰਡ ਫ੍ਰਾਇਡ (Sigmund Freud) ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਦੇਣ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਨਵੀਂਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਥੈਰੇਪੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
1. ਮਨ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਭਾਗ ਦੀ ਧਾਰਨਾ (Concept of the Unconscious Mind)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਕਈ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਯਾਦਾਂ, ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦਬੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਸਚੇਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
2. ਇਡ, ਈਗੋ ਅਤੇ ਸਪਰਈਗੋ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Theory of Id, Ego, and Superego)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ—ਇਡ, ਈਗੋ, ਅਤੇ ਸਪਰਈਗੋ। ਇਹ ਮਾਡਲ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3. ਮਨੋਵਿਕਾਰ ਮੰਚਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Psychosexual Stages of
Development)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਨੋਵਿਕਾਰ ਮੰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬੱਚਪਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੰਚ ਹਨ—ਮੁੱਖ, ਗੁਪਤ, ਜਨਨ, ਲੇਟੈਂਸੀ, ਅਤੇ ਜਨਨ-ਪੁਨਰੁਤਪਾਦਕ ਮੰਚ। ਹਰ ਮੰਚ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੰਚ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰੇਪੀ (Psychoanalytic Therapy)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰੇਪੀ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਹਿਮਤ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ, ਮੁਫਤ ਸਹਿਤਾ (free
association), ਅਤੇ ਦਮਿਤ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਉਪਾਏ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਥੈਰੇਪੀ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
5. ਸਪਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ (Interpretation of Dreams)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਪਨੇ ਅਗਿਆਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ "The
Interpretation of Dreams" ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਪਨੇ ਮਨ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਭਾਗ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਰਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
6. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ (Defense Mechanisms)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਾਨਾ ਫ੍ਰਾਇਡ) ਨੇ ਕਈ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਮਨ
(repression), ਪਰਤਿਨਿਵੇਸ (projection),
ਸੰਪ੍ਰੇਸ਼ਣ (sublimation), ਇੰਕਾਰੀ (denial), ਆਦਿ। ਇਹ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦਮਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
7. ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ (Oedipus Complex)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ-ਲਿੰਗ ਵਾਲੇ ਮਾਪੇ ਲਈ ਆਕਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਲਿੰਗ ਵਾਲੇ ਮਾਪੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਸਪਰਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ "ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਨ ਮੰਚ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
8. ਪਾਰਸੱਪਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Transference Analysis)
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰੇਪੀ ਵਿੱਚ ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੇ ਪਾਰਸੱਪਤੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ ਆਪਣੀ ਅਗਿਆਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਥੈਰੇਪਿਸਟ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਤੰਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਮਨੋਵਿਸਲੇਸਛਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨ ਕਰੋ।
ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
(Psychoanalysis) ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਵਿਧੀਆਂ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
1. ਵਿਗਿਆਨਕ ਧੁਰਤਾ ਦੀ ਕਮੀ (Lack of Scientific Rigor)
ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਅਤੇ ਸਪਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ ਨੂੰ ਸਖਤ ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੈਸਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਕਤਾ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
2. ਵੈਲਿਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਕਮੀ (Lack of Empirical Validation)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵੈਲਿਡੇਸ਼ਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੁਭਵਾਤਮਕ ਆਧਾਰ (empirical
evidence) ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਕਈ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਮਾਤਰਾ ਜਣਸੰਖਿਆਤਮਕ ਹਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
3. ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਇਲਾਜ (Time-Consuming and Expensive)
ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕ ਥੈਰੇਪੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਲਾਂ-ਸਾਲ ਥੈਰੇਪੀ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਲਈ ਸਸਤੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹਾਰੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
4. ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸਿਧਾਂਤ (Controversial Theories)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਡੀਪਸ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਸੈਕਸੁਅਲ ਡ੍ਰਾਈਵ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਣ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਮੂਲਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
5. ਮਹਿੰਗੇ ਪ੍ਰਯੋਗ (Expensive Practice)
ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕ ਥੈਰੇਪੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਥੈਰੇਪੀ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਧੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਹੈ।
6. ਵਿਵੇਕਹੀਣਤਾ
(Determinism)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਅਗਿਆਤ ਮਨ ਦੇ ਤੱਤ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਆਹਾਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮੋਟਿਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਉਪੇਛਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
7. ਲਿੰਗਪਾਤੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ (Gender Bias)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ, ਖਾਸਕਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸੈਕਸੁਐਲਿਟੀ ਬਾਰੇ, ਲਿੰਗਪਾਤੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਣੀਯਤਾ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਦੇ ਹਨ।
8. ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਅਸੰਗਤੀ (Inconsistency with Modern
Psychology)
ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ, ਕਈ ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੇ ਕਈ ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
9. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਅਣਦેખੀ (Ignoring Social and Cultural
Differences)
ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵੈਸਟਰਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
ਇਹਨਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਫ੍ਰਾਇਡ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੀ ਪਹਚਾਣ
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ 1915 ਤੋਂ 1930 ਤੱਕ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਪਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹਦੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਵਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ
- ਰੋਮਨ ਜੈਕਬਸਨ: ਮਾਸਕੋ ਸਟ੍ਰਕਚਰਲਿਸਟ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਥਾਪਕ।
- ਵਿਕਟਰ ਸਕਲੋਵਸਕੀ: 1916 ਵਿੱਚ "ਓਪੋਯਾਜ਼" ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ।
- ਬੋਰਿਸ ਈਖਨਬਾਮ, ਵਲਾਦਿਮੀਰ ਪ੍ਰੋਪ, ਯੂਰੀ ਤਿਨਿਆਨੋਵ: ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਿੰਤਕ ਸਨ ਜੋ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ
1.
ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ: ਕਾਵਿ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭਤਾ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
2.
ਕੂਪ ਦਾ ਸੰਕਲਪ: ਕਲਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਮੂਲ ਮਹੱਤਤਾ ਉਸਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਸੇ ਵਿੱਚ।
3.
ਅਜਨਬੀਕਰਨ: ਰੂਪਵਾਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ "ਅਜਨਬੀਕਰਨ" ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਦਿਨ-ਚਰੀਤ੍ਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ।
4.
ਥੀਮ: ਰੂਪਵਾਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਰਚਨਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਰੂਪ 'ਤੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
- ਸਾਹਿਤਕ ਅਲੋਚਨਾ: ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਨੇ ਅਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਵਿਧੀਅਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ: ਰੂਪਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
- ਅਜਨਬੀਕਰਨ: ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਕਲਾ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰਾਹਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪਾਸੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਫ ਰੂਸ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਅਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ।
ਰੂਪਵਾਦ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ
ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਹਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਪੱਖਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਨ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਨਵੀਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਰੂਪਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਧਾਰਨ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿਰਫ ਸਮਝਾਉਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਨਵੀਨ ਅਨੁਭਵ ਪੇਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ
ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਜਨਬੀਕਰਨ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਕਲੋਵਸਕੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਪੱਖ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਥਵਾਦ ਅਤੇ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਖਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਅਰਥ ਦੇਣੀ ਦੇ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਥੀਮ
ਰੂਪਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਥੀਮ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਉਸ ਦੀ ਥੀਮ ਵਿੱਚ ਨਿੱਛਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਥੀਮ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਕੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਰੁਟੀਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਰੂਪਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਸੂਲਾਂ ਅਤੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਤਰੀਕੇ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁੰਦਰ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਜੂਲੀ ਰੂਪਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ
ਜੂਲੀ ਰੂਪਵਾਦ (Russian Formalism) 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਰੂਸ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ, ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ।
ਜੂਲੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ:
1.
ਰੂਪ ਤੇ ਧਿਆਨ: ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖਾਸ ਭਾਸ਼ਾ, ਬਿੰਬ, ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੂਲ ਸੁਰਤ 'ਰੂਪ' ਹੈ ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2.
ਅਜਨਬੀਕਰਨ
(Defamiliarization): ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦਾ ਮੂਲ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ
"остранение" (ostranenie) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ, ਕਲਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਰਾਹੀਂ ਨਵਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਉਸਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੇਖ ਸਕੇ।
3.
ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਫੋਕਸ: ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁਢਲਾ ਕੰਮ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।
4.
ਵਿਧੀਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਪੜਚੋਲ: ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਧੁਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ।
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ:
1.
ਵਿਕਤੋਰ ਸ਼ਕਲੋਵਸਕੀ (Victor Shklovsky): ਉਸ ਨੇ "ਅਜਨਬੀਕਰਨ" ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
2.
ਰੋਮਨ ਜੈਕਬਸਨ (Roman Jakobson): ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ।
3.
ਬੋਰੀਸ ਏਚਨਬਾਉਮ (Boris Eichenbaum): ਉਸ ਨੇ ਸਹਿਤਕ ਵਿਧੀਅਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਜੂਲੀ ਰੂਪਵਾਦ ਸਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਅ ਸੀ ਜੋ ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੁਰਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੱਧ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪੋਸਟਮੋਡਰਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਿਆ।
ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕੀ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ
ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਕਲਪ (Concept of
Form) ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਤਹਿਤ, "ਰੂਪ" ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਾਵਿ, ਕਥਾ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਧੀਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਅਤੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਤੱਤਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਫ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਕਲਪ:
1.
ਢਾਂਚਾ
(Structure): ਰਚਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ, ਅਨੁਭਾਗ, ਕਥਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ, ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮਾਪਾ, ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜੋ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
2.
ਭਾਸ਼ਾ (Language): ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ, ਰੂਪਕ, ਬਿੰਬ, ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ।
3.
ਵਿਧੀ
(Technique): ਕਾਵਿ ਜਾਂ ਕਥਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਵਿਧੀਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਲੰਕਾਰ, ਛੰਦ, ਅਤੇ ਗਾਥਾ ਦੀ ਰਚਨਾ।
ਰੂਪ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ:
1.
ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ: ਰੂਪ ਕਲਾ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਨਬੀਕਰਨ
(Defamiliarization) ਰਾਹੀਂ, ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
2.
ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਲਾਂਕਣ: ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ, ਅਸੀ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਸਮਝ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3.
ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਝ: ਰੂਪ ਸਾਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧੀਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
4.
ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ: ਰੂਪ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ (Russian
Formalism) ਅਤੇ ਸਟਰੱਕਚਰਲਿਜ਼ਮ (Structuralism) ਵਰਗੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਨੂੰ ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕਲਾ ਦੀ ਮੂਲ ਸੁਰਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।‘
ਅਜਨਬੀਕਰਨ
(Defamiliarization) ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ (Russian
Formalism) ਦੇ ਥਿਓਰੀਸ਼ੀਅਨ ਵਿਟਾਲੀ ਬੇਲਿਸ਼ਵੇਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪੜਚੋਲ ਅਤੇ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤੇ ਬਿਹਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਾਠਕ ਇਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ:
1.
ਆਮ ਰੁਟੀਨ ਤੋਂ ਹਟਨਾ:
o ਰਚਨਾ ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਮ ਤਜਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰੁਪ-ਰેખਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਮੈਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਪਾਠਕ ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਮ ਦਿਨ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀਬ ਕਰਦੀ ਹੈ।
2.
ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ:
o ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ, ਅਲੰਕਾਰ, ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ ਅਤੇ ਮੋਹਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਾਠਕ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਹਾਵ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3.
ਨਵੇਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ:
o ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਨਾਲ, ਸਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤ ਕੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਤਲਬ ਜਾਂ ਅਰਥ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ।
4.
ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ:
o ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਧੀਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਊਚ ਪੱਧਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਾਠਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਅਤੇ ਖੋਜਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ:
- ਜੋਸੇਫ ਕੋਨਰਾਡ ਦੀ ਕਹਾਣੀ "ਹਾਰਟ ਆਫ ਡਾਰਕਨੈੱਸ" ਵਿੱਚ: ਕੋਨਰਾਡ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਲੱਗ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਪਾਬਲੋ ਨਰੂਦਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਕੋਪਲ ਕੈਂਟਾ" ਵਿੱਚ: ਨਰੂਦਾ ਨੇ ਸਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰੂਪ-ਰેખਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਅਜਨਬੀਕਰਨ ਸਾਘਕ ਰਚਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਲੂ ਹੈ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਵਿਚ ਥੀਮ ਦੀ ਅਹਿਮ ਜ਼ਰਚਾ ਹੋਈਸਪਸਟ ਕਰੋ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ (Russian Formalism) ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ 'ਤੇ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਢੰਗ, ਰੂਪ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਕਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ਬਜਾਏ ਕਿ ਕਥਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ 'ਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਥੀਮ (Theme) ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ।
ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਵਿੱਚ ਥੀਮ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ
1.
ਰੂਪ ਅਤੇ ਸਟਰੱਕਚਰ 'ਤੇ ਧਿਆਨ:
o ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਵਿਚ, ਥੀਮ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸਟਰੱਕਚਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਥੀਮ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਟਰੱਕਚਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਬੀਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਚ ਕਰਕੇ ਥੀਮ ਦੀ ਸਮਝ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2.
ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ:
o ਥੀਮ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਥੀਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਥੀਮ ਦੇ ਤੱਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਰਚਨਾ ਦੇ ਲੰਗੂਏਜ ਅਤੇ ਸਟਾਈਲ ਤੋਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
3.
ਪਾਠਕ ਦੀ ਮੂਲ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ:
o ਥੀਮ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪਾਠਕ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦਾ ਮਕਸਦ ਥੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਠਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਥੀਮ ਦੀ ਪਛਾਣ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
4.
ਕਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਅਤੇ ਥੀਮ:
o ਥੀਮ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪਛਾਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਥੀਮ ਅਤੇ ਕਥਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸਟਰੱਕਚਰ ਨਾਲ ਥੀਮ ਨੂੰ ਜੁੜਨਾ, ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ।
5.
ਕਲਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਥੀਮ:
o ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਨੇ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਥੀਮ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਘਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਥੀਮ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਮਰਥਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦ ਨੇ ਥੀਮ ਨੂੰ ਕਥਾ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਘਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ
5: ਬਾਖਤਿਨ ਸਿਧਾਂਤ
ਸਾਰ:
ਬਾਖਤਿਨ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ:
1.
ਬਾਖਤਿਨ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ:
o ਬਾਖਤਿਨ, ਰੂਸੀ ਵਿਚਾਰਕ, ਨੇ ਸਾਹਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਤੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।
o ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਨਵੰਬਰ 1895 ਨੂੰ ਰੂਸ ਦੇ ਉਰਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।
o 1912 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪੈਂਡ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ।
o ਬਾਖਤਿਨ ਨੇ ਪੈਟਰਜ਼ਬਰਗ ਵਿੱਚ ਇਕ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ 'ਪ੍ਰੋਬਲਮਸ ਆਫ ਡਾਇਲਾਗੀਕ' (1929) ਅਤੇ 'ਹੇਟ੍ਰੋਗਲੋਸੀਆ' (1946) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
o ਉਸ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1986 ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
3.
ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪ:
o ਸਵੈ ਦੀ ਅਨਿਰੇਤਾ ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ:
§ ਸਵੈ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਥਿਰ ਜਾਂ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਿਆਕਤਿਤਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣਾ:
§ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
o ਬਹੁ-ਸੁਤਤਾ:
§ ਬਹੁ-ਸੁਤਤਾ, ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਬ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਤ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
§ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਬਹੁ-ਸੁਰੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
4.
ਬਾਖਤਿਨ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਸੁਰੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਸੋਚ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਪੈਰਾਗਰਾਫ-ਵਾਈਜ਼ ਵੇਰਵਾ:
ਪਹਿਲਾ ਪੈਰਾਗਰਾਫ: ਬਾਖਤਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜ:
ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ, ਜੋ ਰੂਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਨਵੰਬਰ 1895 ਨੂੰ ਉਰਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਕਕਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਪੈਂਡ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪੈਟਰਜ਼ਬਰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਦੂਜਾ ਪੈਰਾਗਰਾਫ: ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਗਦਾਨ:
ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ 'ਪ੍ਰੋਬਲਮਸ ਆਫ ਡਾਇਲਾਗੀਕ' (1929) ਅਤੇ 'ਹੇਟ੍ਰੋਗਲੋਸੀਆ' (1946) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ 1986 ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਹੋਏ।
ਤੀਜਾ ਪੈਰਾਗਰਾਫ: ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ:
ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਵਿੱਚ 'ਸਵੈ ਦੀ ਅਨਿਰੇਤਾ ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ' ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। 'ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣਾ' ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਸਦਾ ਹੀ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। 'ਬਹੁ-ਸੁਤਤਾ' ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਚੌਥਾ ਪੈਰਾਗਰਾਫ: ਬਾਖਤਿਨ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ:
ਬਾਖਤਿਨ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਸੁਰੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਦੇ ਧਰਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹਿਤ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਵੱਖਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਬਾਖਤਿਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਧਾਂਤਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ (Bakhtin School) ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਰੂਸੀ ਵਿਚਾਰਕ ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਨ ਲੇਖਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਸਲਤਾ ਤੇ ਮੁਹਾਂਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪਾਂ
1.
ਪਦਾਰਥ ਸਵੈ-ਆਧਾਰਿਤ (Self-Other) ਸੰਕਲਪ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਤਮ-ਸੰਵਾਦ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2.
ਬਹੁ-ਸੁਰਤਾ (Polyphony):
o ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹੁ-ਸੁਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ-ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਅਤੇ ਧੁਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
3.
ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤਕਨੀਕੀ (Dialogism):
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਸਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸਚਾਈ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
4.
ਉਤਾਰ-ਚੜਾਵ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
- ਸਾਹਿਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਿੱਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਅਰਥ ਨਿਕਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ: ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੇ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।
- ਅਦਬ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਨ: ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਵੈ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸਾਵਾਂ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਾਰ
ਬਾਖਤਿਨ ਸਕੂਲ ਇੱਕ ਅਹੰਕਾਰਕ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਸਹਿਤ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਤਰੀਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕਾਰਨੀਵਲ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ? ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ?
"ਕਾਰਨੀਵਲ"
(Carnival) ਸੰਗੀਤ, ਨਾਟਕ, ਅਤੇ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਉਹਾਰ ਜਾਂ ਸਮਾਰੋਹ ਦਾ ਹੁਣਨ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ੀ, ਖੁਲ੍ਹੇ ਪਨ ਅਤੇ ਆਨੰਦ-ਮੌਜ ਦੀ ਲਕੜੀ ਦੀ ਤਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇਕ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਰੁਟੀਨ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਧਾਰਣ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਪੀਰੀਅਡ ਜਾਂ ਸਮਾਰੋਹ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਸਰ, ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕਾਰਨੀਵਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਰਥ
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੂਸੀ ਵਿਚਾਰਕ ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ:
1.
ਖੁਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲਤਾ:
o ਕਾਰਨੀਵਲ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਖੁਲੇ ਪਨ ਅਤੇ ਆਨੰਦ-ਮੌਜ ਦੇ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਟੀਨ ਵਾਂਗਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ:
o ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਨੰਦਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੀਨ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਨਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਿਛੇ ਛੱਡਣ ਦੀ ਵਿਦਾ ਹੈ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ:
o ਕਾਰਨੀਵਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਥੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਅਤਿਪਾਧ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਬਿਬਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ।
4.
ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਾਕ:
o ਕਾਰਨੀਵਲ ਵਿੱਚ ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਾਕ ਇੱਕ ਅਹੰਕਾਰਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੈਨੀਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਤਨਾਵ ਦੇ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
1.
ਸਾਹਿਤਿਕ ਟੈਕਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ:
o ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵਿਭਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ, ਖੁਸ਼ੀ, ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
2.
ਪਾਠ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ:
o ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ, ਪਾਠ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ, ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਿਕ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3.
ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਐਨ:
o ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਕੇ ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਸਾਰ ਵਜੇ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੀ ਸੰਕਲਪਕ ਸਥਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹੱਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਦਬ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹਤਰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਬਾਖਤਿਨ ਥਿਊਰੀ ਵਿਚ `'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ ' ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ?
ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' (Unity to Multiplicity) ਸੰਕਲਪ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਰੂਪ ਅਤੇ ਆਲੰਕਾਰਿਕ ਤਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਬਦਲਾਵ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਕਾਰਨੀਵਲ' ਅਤੇ 'ਬਹੁਸੁਰੀਅਤਾ' ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਅਹੰਕਾਰਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਦਾ ਅਰਥ:
1.
ਇਕਸੁਰਤਾ (Unity):
o ਇਹ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਤੱਤ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਕਜੁਟ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਸਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰ ਵੱਖਰਾ ਪੱਖ ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2.
ਬਹੁਸੁਰਤਾ
(Multiplicity):
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹੁਸੁਰਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪ, ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਸਵਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਬਹੁਸੁਰਤਾ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਅਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਢਾਂਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚੁਣੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ, ਸੰਸਕਾਰਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਖਤਿਨ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਦੇ ਸੰਕਲਪ:
1.
ਕਾਰਨੀਵਲ ਅਤੇ ਬਹੁਸੁਰੀਅਤਾ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਜਾਂ ਤਿਉਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 'ਇਕਸੁਰਤਾ' ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 'ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਤਲਬ, ਕਾਰਨੀਵਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ, ਸੰਸਕਾਰਕ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
2.
ਡਾਇਲੈਕਟਿਕ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ:
o ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਟੈਕਸਟਾਂ ਵਿੱਚ 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਦਾ ਤੱਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟੀਕਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਦਾ ਸੰਧਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ:
o 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਬਾਖਤਿਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ
ਬਾਖਤਿਨ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਸੰਕਲਪ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ, ਉਹ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਸਮਾਜਕ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮਝ ਅਤੇ ਅਵਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਠਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
.ਸਾਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨਾ ਵਿਚ ਬਾਖਤਿਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਕੀ ਦੇਏ ਹੈ?
ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਵੇਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਖਤਿਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਥਿਊਰੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਥਾਂ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ:
1. ਬਹੁਸੁਰੀਅਤਾ (Dialogism)
ਅਰਥ:
- ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸੂਤਰ, ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਗੱਲਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ, ਸਿਰਫ ਇਕਲਾਂਤਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਹੋਰ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਇਗੀ:
- ਇਸ ਨਾਲ, ਲੇਖਕਾਂ, ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਕਤਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
2. ਕਾਰਨੀਵਲ (Carnival)
ਅਰਥ:
- ਬਾਖਤਿਨ ਨੇ ਕਾਰਨੀਵਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕਿਰਤਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਇਆ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਨਿਯਮ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਇਗੀ:
- ਕਾਰਨੀਵਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਬੇਹਤੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪਾਠਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਨ।
3. ਡਾਇਲੋਜਿਕਲ ਸਿਧਾਂਤ (Dialogic Imagination)
ਅਰਥ:
- ਬਾਖਤਿਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਠ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਪਾਠ ਇਨ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਇਗੀ:
- ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਹੀ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਆਕਸਮਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਹਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਹੋਰਜ਼ੀਓਨਟਲ ਡਾਇਲੋਜੀ (Heteroglossia)
ਅਰਥ:
- ਬਾਖਤਿਨ ਨੇ 'ਹੋਰਜ਼ੀਓਨਟਲ ਡਾਇਲੋਜੀ' ਦਾ ਮਤਲਬ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਧਾਰਣ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਇਗੀ:
- ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਹੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਕ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
5. ਬੋਹੇਮੀਅਨਤਾ ਅਤੇ ਇਨਵੈਰੀਏਬਲ ਟੈਕਸਟ (Chronotope)
ਅਰਥ:
- ਬਾਖਤਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਬੋਹੇਮੀਅਨਤਾ' ਅਕਸਰ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਾਠ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਦਾਇਗੀ:
- ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਿਕ ਅਤੇ ਕਾਲਾਤਮਿਕ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਬਾਖਤਿਨ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ 'ਇਕਸੁਰਤਾ ਤੋ ਬਹੁਸੁਰਤਾ' ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਮੈਟਾਫੋਰਿਕ ਸੱਥਾਂ, ਵਿਵੇਚਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ-6:
ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ
ਸਾਰਾਂਸ਼
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ (1930-50) ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੱਤਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਾਧਾਰਣ ਵਸਤੂਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਾਠ-ਬਾਹਰੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਧਾਰਿਕ ਪਹਲੂਆਂ ਅਤੇ ਤੱਤਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ: ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਠ-ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ, ਫਾਰਮ ਅਤੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਗੇ।
ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਿੰਤਕ:
1.
ਜੇ.ਈਂ. ਸਪਿਨਗਾਰਨ:
o ਸਪਿਨਗਾਰਨ ਨੇ 1961 ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ 'ਨਵ-ਆਲੋਚਨਾ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।
o ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਾਠ-ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।
o ਸਪਿਨਗਾਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਮਰੂਪ ਦੀ ਸਮਝ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
2.
ਕੈਨੇਥ ਬਰਕ:
o ਬਰਕ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਵਿਚ ਫਾਰਮ, ਵਸਤੂ, ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
o ਉਸਨੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਸਹਿਤਿਕ ਫਾਰਮ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਅਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
o ਬਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਫਾਰਮ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਤੁਸ਼ਟੀ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
3.
ਜੇ.ਈ. ਰੈਨਸਮ:
o ਰੈਨਸਮ ਨੇ 1941 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਨਵ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਅਸਾਂਧਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ।
o ਉਸਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਸਤੂਵਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
o ਉਸਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਸਤੂਵਾਦ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ।
4.
ਐਲਨ ਟੇਟ:
o ਟੇਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਿਆਂ ਹੋਏ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਤੰਤਰ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।
o ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਪੁਸਤਕਤਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਯਜਨ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ।
o ਟੇਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਕਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ; ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਬਦਲਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼: ਅਮਰੀਕੀ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਠ-ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਕੀ ਰਨਾ
ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ:
1.
ਤੱਤਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ:
o ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਪ੍ਰਵਹਿਰ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨਯ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਰਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਲੇਖਕ ਦੀ ਜੀਵਨੀ, ਉਸਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਦਰਭ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ, ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਪਾਠ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
2.
ਪਾਠਕ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ:
o ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਸਤੂਮੂਲਕ ਅਤੇ ਪਾਠਮੂਲਕ ਤੱਥਾਂ ਉਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਸਮਰਥਤਾ ਜਾਂ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਰਥਕਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ।
3.
ਨਵ-ਤੱਤਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਆ:
o ਨਵ-ਤੱਤਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰਕ ਹਨ:
§ ਜੇ.ਈਂ. ਸਪਿਨਗਾਰਨ: ਉਸਨੇ ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਠ ਦੀ ਅੰਦਰੀ ਸੰਰਚਨਾ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
§ ਕੈਨੇਥ ਬਰਕ: ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਫਾਰਮ, ਸਰਚਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਲਾ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
§ ਜੇ.ਈ. ਰੈਨਸਮ: ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸਵੈ-ਅਧਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਵਧੀਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਮੂਲਕ ਅਰਥ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਬਜਾਏ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ।
§ ਐਲਨ ਟੇਟ: ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਧਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
4.
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ:
o ਬਛਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁਛਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਬੁਛਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ। ਥੀਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿੇਸ਼ਤਾ ਦਿੱਤੀ।
o ਕੂਪਕ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ: ਕਵੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਾਠ ਦੀ ਬੂਝਤਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ।
ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਠ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅੰਸਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਨਵ ਅਮਰੀਕੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ|
ਨਵ ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਬਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਮ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ:
1. ਜੇ.ਈਂ. ਰੈਨਸਮ (J.E. Ransom)
- ਧਾਰਣਾ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਟੈਕਸਟ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ, ਬੂਝਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ, ਕਾਵਿ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਵੈ-ਸਮਰਥਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
2. ਕੈਨੇਥ ਬਰਕ (Kenneth Burke)
- ਧਾਰਣਾ: ਬਰਕ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਸਲੀ ਅਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਫਲਤਾਪੂਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਅਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਸਦਾ ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਪਾਠ ਦੀ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
3. ਐਲਨ ਟੇਟ (Allen Tate)
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਹੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਕ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਮਾਨਯਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦਾ ਸਹੀ ਮਾਨਯਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਪਾਠ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
4. ਕਲੀਮੈਂਟ ਗਰੀਂਬਰਗ (Clement Greenberg)
- ਧਾਰਣਾ: ਗਰੀਂਬਰਗ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰਟ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਮਝ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖਿਆ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਗਰੀਂਬਰਗ ਨੇ ਅਰਟ ਅਤੇ ਸਾਖਰਿਤਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਤਨ-ਮਨ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀਤਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।
5. ਯੂਜੀਨ ਜੀ. ਵਿਸ਼ਨਰ (Eugene G. O'Neill)
- ਧਾਰਣਾ: ਵਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਟੈਕਸਟ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਉਚਿਤ ਸਵਭਾਵ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਸਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਇਹ ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਰੈਨਸਮ ਦੀ ਕੀ ਦੇਏ ਨੈ
ਜੇ.ਈਂ. ਰੈਨਸਮ (J.E.
Ransom) ਦਾ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਅਕਸਰ "ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ" ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਹੇਠਾਂ ਰੈਨਸਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਪਾਠਕ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
- ਧਾਰਣਾ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਜਾਂ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਕਾਵਿ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁਨਿਧਾਰਤ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅੰਤਹੀਨ ਤੱਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਾਠ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਪੁਨਰਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
- ਧਾਰਣਾ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੁਨਰਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਪਾਠ ਦੀ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਹੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪੁਨਰਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
3. ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ
- ਧਾਰਣਾ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਰਗਰਭੀ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਰੈਨਸਮ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ।
4. ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ
- ਧਾਰਣਾ: ਉਸਨੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਰੈਨਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਖੋਜਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ।
- ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰ: ਕਾਵਿ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਉਹ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਜੋ ਰੈਨਸਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਉਸਦਾ ਫੋਕਸ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ, ਪਾਠ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝ 'ਤੇ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ।
ਐਲਨ ਟੇਟ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨ ਕਰੋ।
ਐਲਨ ਟੇਟ (Allen Tate) ਦੀ ਪੇਸ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਨਿਯਮਕ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕੀਆ। ਟੇਟ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1. ਆਰਥਰ ਰੀਡਾਂ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਨੇ ਆਰਥਰ ਰੀਡਾਂ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀਕ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਵਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
- ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ: ਕਾਵਿ ਦੇ ਲਖੇਰੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਟੇਟ ਨੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਕਿਦਾਂ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
2. ਪਾਠਕ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਦੇ ਨੁਸਕੇ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠਕ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਵਿਅਖਿਆ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
- ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ: ਪਾਠਕ ਦੀ ਤੱਥਿਕ ਸਮਝ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਲਖੇਰੇ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ: ਪਾਠ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਲਖੇਰੇ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਠ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਪਾਠ ਦੇ ਭਾਵ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਭਾਵ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪਾਠ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
- ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ: ਪਾਠ ਦੇ ਭਾਵ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਪਾਠ ਦੀ ਪੂਰਣ ਸਮਝ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
5. ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
- ਧਾਰਣਾ: ਟੇਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਰਸਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਰਸਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਠ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਬੁਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
- ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ: ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਰਸਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
ਐਲਨ ਟੇਟ ਦੀਆਂ ਪੇਸ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਲਈ ਪ੍ਰਤਿਆਸ਼ਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
ਕਲੀਥ ਬਰੂਕਸ ਅਤੇ ਆਰਪੀ,ਬਲੈਕਮਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਕਰੋ
ਕਲੀਥ ਬਰੂਕਸ (Cleanth Brooks) ਅਤੇ ਆਰਪੀ, ਬਲੈਕਮਰ (R.P.
Blackmur) ਦੋਵੇਂ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚਿੰਤਕ ਹਨ ਜੋ ਅਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਊਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਸਫਲ ਥੀਅਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ ਹਨ।
1. ਕਲੀਥ ਬਰੂਕਸ (Cleanth Brooks)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਪੇਟਿਟ ਆਲੋਚਨਾ (New
Criticism): ਬਰੂਕਸ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੱਸਾ ਪੇਟਿਟ ਆਲੋਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੰਦਰਭ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ) ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ।
- ਇੰਟੇਗ੍ਰੇਟਿਡ ਪਲੈਸਟਿਕ
(Integrated Plasticity): ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਬਿਧੀਆਂ ਦੇ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਮਾਨਯਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਰੂਕਸ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਤੱਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਕਸਰਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕ, ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਪਾਠ ਦੇ ਭਾਵ ਅਤੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
- ਪਾਰਾਟੈਕਸਸ
(Paradox): ਬਰੂਕਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਕਸਰ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਨੂੰ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤਿਅੰਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਿਰਤ:
- "ਦੈ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਰੀਨੈਸਾਂਸ"
(The English Renaissance): ਬਰੂਕਸ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਰੀਨੈਸਾਂਸ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਲਖੇਰੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਟਿਟ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਤਹਤ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ।
2. ਆਰਪੀ, ਬਲੈਕਮਰ (R.P. Blackmur)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਧਿਐਨ
(Literary Criticism): ਬਲੈਕਮਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਸਲੀਅਤ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
- ਤੱਤ ਅਤੇ ਪੇਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ
(Theory of Elements and Pace): ਬਲੈਕਮਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠ ਦੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤਿਅੰਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਤੱਤ, ਅਤੇ ਬਿਧੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।
- ਪਾਠ ਦੀ ਨਿਵੇਸ਼ਤਾ
(Textual Investment): ਬਲੈਕਮਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਠ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਬਹਿਬਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਾਠ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਸਮਝਣਾ ਪਾਠ ਦੀ ਨਿਵੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਿਰਤ:
- "ਟੂਵਰਜ਼ ਆਵ ਸੰਗ"
(Towers of Song): ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬਲੈਕਮਰ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਪਾਠ ਦੇ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਲੀਥ ਬਰੂਕਸ ਅਤੇ ਆਰਪੀ, ਬਲੈਕਮਰ ਨੇ ਨਵ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਬਰੂਕਸ ਨੇ ਪੇਟਿਟ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਤਹਤ ਪਾਠ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਲੈਕਮਰ ਨੇ ਪਾਠ ਦੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਖੰਗਾਲਣ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ।
ਅਧਿਆਇ-7:
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ: ਸੋਸਿਊਰ: ਭਾਸ਼ਕ ਮਾਡਲ
ਸੰਪੂਰਨ ਸਾਰ
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਫਰਡੀਨੰਦ ਡੀ. ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਜੋ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੂਲ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
1.
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਲਿਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਤਮ-ਪੂਰਨ ਸਿਸਟਮ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ ਦੂਜੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਧੀ ਇਹ ਵੀ ਸਿੱਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਸਿਰਫ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
2.
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਫਰਡੀਨੰਦ ਡੀ. ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧਾਤਮਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੰਨਿਆ। ਉਸਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ: ਸੰਕੇਤਕ (ਸਿੰਬਲ) ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ (ਕਾਂਸੈਪਟ) ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਬਦ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਿਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤਿਅਵਸ਼ਕ ਹੈ।
4.
ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਨਾਮ, ਧੁਨੀ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ। ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
5.
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਕਲਪ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਕਲਪ 'ਸੰਰਚਨਾ' ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਤੇ
- ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ: ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਇਆ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਆਤਮ-ਪੂਰਨ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਤੱਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ।
- ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ: ਉਸ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ: ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਕਲਪ: 'ਸੰਰਚਨਾ' ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੋਸਿਊਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਵਾਲੀ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਮੌਲਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਸੋਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੀਆਂਕੀ ਵਿਸੇਸਤਾਵਾਂ ਹਨ?
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ
(Structuralism) ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਦਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾਇਸ਼, ਗਠਨ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲੀਏ ਇਕ ਸਹੀ ਢੰਗ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਵਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਫਰਡੀਨਾਨਡ ਡੈ ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਤੱਤਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਰਕੇ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤਾਣਾਬਾਣੇ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।
ਫਰਡੀਨਾਨਡ ਡੈ ਸੱਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ:
1.
ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ:
o ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਸਿਸਟਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਾਕ ਰੂਪ ਜਾਂ ਅੰਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹ ਬੁਨਿਆਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ।
2.
ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤਕ (Signifier and Signified):
o ਸੱਸਿਊਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ: ਸੰਕੇਤਕ
(signifier), ਜੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਕੇਤ
(signified), ਜੋ ਉਸ ਸੰਕੇਤਕ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
3.
ਆਵਲੰਬਨ ਤੇ ਆਧਾਰ (Arbitrariness):
o ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਲੰਬਾ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਕ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4.
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ
(Relational):
o ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਸ ਸਮੂਹਕ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਯਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਸਸਿਊਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ, ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਦੇ ਲੀਏ ਇਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸੋਸਿਊਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ਫਰਡੀਨਾਨਡ ਡੈ ਸੱਸਿਊਰ ਦਾ "ਪੇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ" (Sign) ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਡੈ ਸੱਸਿਊਰ ਦਾ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੁੱਖ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
1. ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤ (Signifier and Signified)
- ਸੰਕੇਤਕ
(Signifier): ਇਹ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, "ਬਿੱਲ" ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਸੰਕੇਤਕ ਹੈ।
- ਸੰਕੇਤ
(Signified): ਇਹ ਸੰਕੇਤਕ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਭਾਵ ਜਾਂ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ "ਬਿੱਲ" ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਰਥ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਕੇਤ ਹੈ।
2. ਆਵਲੰਬਨ ਅਤੇ ਆਧਾਰ (Arbitrariness)
- ਆਵਲੰਬਨ
(Arbitrariness): ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਆਵਸ਼ਯਕ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਖਾਸ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੇਵਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, "ਬਿੱਲ" ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਕਿਤੇ ਵੀ ਆਵਸ਼ਯਕ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਐਸਾ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
3. ਸਬੰਧਿਕਤਾ (Relational
Nature)
- ਸਬੰਧਿਕਤਾ
(Relational Nature): ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਹੀ ਅਰਥ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, "ਬਿੱਲ" ਦੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਖਰਚ ਜਾਂ ਲੇਖ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੱਡੀ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
4. ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ
- ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ
(Structuralism): ਸੱਸਿਊਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਝ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸੱਸਿਊਰ ਦਾ "ਪੇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ" ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਲਾਂਗ ਅਤੇ ਪੈਰੋਲ ਦਾ ਫਰਡੀਨਾਨਡ ਡੈ ਸੱਸਿਊਰ
ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ "ਲਾਂਗ" ਅਤੇ "ਪੈਰੋਲ" ਦੇ ਮੂਲ ਅਰਥ
ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਲਾਂਗ (Langue)
- ਅਰਥ: "ਲਾਂਗ" ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਜਾਂ
ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ
ਸੁਸੰਗਠਿਤ ਸੈੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਉਦਾਹਰਨ: ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਮਰ ਦੇ ਨਿਯਮ,
ਸੰਜੋਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸਰੂਪ "ਲਾਂਗ" ਹਨ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ
ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਾਰੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਭਾਸ਼ਾਈ
ਵਿਅਖਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਬਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਮਹੱਤਤਾ: "ਲਾਂਗ" ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ, ਭਾਸ਼ਾ
ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ
ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2. ਪੈਰੋਲ (Parole)
- ਅਰਥ: "ਪੈਰੋਲ" ਉਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਸ਼ਾਈ
ਉਪਯੋਗ ਅਤੇ ਬੋਲਚਾਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਂਗ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਰਤੋਂ ਹੈ ਜੋ
ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਉਦਾਹਰਨ: ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਿੱਤ ਦੇ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ
ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਵਾਕਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਬਕਤੀਆਂ "ਪੈਰੋਲ" ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ, ਇਹ "ਪੈਰੋਲ"
ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਮਹੱਤਤਾ: "ਪੈਰੋਲ" ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਾਂਗ ਦੇ ਨਿਯਮ ਕਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੋਲਚਾਲ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ
ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਸਰ
ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਤਾ
- ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਮਝ: "ਲਾਂਗ" ਅਤੇ "ਪੈਰੋਲ"
ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ "ਲਾਂਗ"
ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, "ਪੈਰੋਲ" ਉਸਦੇ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ
ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾਲ, ਵਿਗਿਆਨਿਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਲਾਂਗ"
ਅਤੇ "ਪੈਰੋਲ" ਦੇ ਮਧਿ ਔਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ
ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, "ਲਾਂਗ"
ਅਤੇ "ਪੈਰੋਲ" ਸੱਸਿਊਰ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇਸ ਦ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਗੈ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ
(Structuralism) ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸਿਸਟਮ
ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕੇਂਦਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੈ
ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ) ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕਲਵਾਂ ਅਰਥਾਂ
'ਤੇ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
1. ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ:
o ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੰਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਸੁਚਾਰੂ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਤੱਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਸਮਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
2. ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਪਹਚਾਣ:
o ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ
ਦੀ ਪਹਚਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
3. ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ:
o ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੁਝਾਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ
ਜਿਸਦਾ ਧਿਆਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ
ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿਸਟਮ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
4. ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਨ:
o ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕ
ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ
ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
5. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ:
o ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ
ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ
ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸਿਸਟਮ ਹੈ।
ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ
ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆਨ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਵਰਛਨ ਕਰੋ।
ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ (Paradigmatic Relations)
ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਸਾਮਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਸਾਮਾਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਥਾਂ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਕਲੀਨ ਸਟ੍ਰੱਕਚਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਾਜਿਤ ਅਤੇ ਢਾਂਚਾਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਰਥਕਤਾ:
1.
ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਢੰਗ: ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਵਰਨ (phonemes) ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ (nouns,
verbs) ਵਿੱਚ ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
2.
ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਪਹਚਾਣ: ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਸਾਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਤ ਦੇ ਹੱਲਾਂ ਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਪੈਟਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ।
3.
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਆਸਾਨੀ: ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ, ਸਾਡੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਸੰਰਚਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ (Syntagmatic Relations)
ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਰਥਕਤਾ:
1.
ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਲਹਜਾ: ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਲਹਜਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਤ ਦੂਜੇ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਸੰਬੰਧ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ: ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਹੀ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਵਾਕਾਂਸ਼ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ: ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਨ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਨਾਲ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਵਿਭਾਗਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੁਲਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ
- ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਵਿਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪਹਚਾਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੈਟਰਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
- ਦੋਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾਲ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ-8
ਸ਼ਰੰਭਨਾਵਾਦੀ ਨਾਹਹੇਤਾ ਧਾਤ ਸ਼ਲਿਊਂਣਡਾਲ਼ਕਾ ਆਡਲਾ
ਭਾਸ਼ਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਮਨੇਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ:
1.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਹੋਂਦ:
o ਸੈਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਧੁਨੀ ਬਿੰਬ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਹੋਂਦ ਹੈ।
o ਧੁਨੀ ਬਿੰਬ ਕੋਈ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੋਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਛਾਪ ਹੈ।
o ਇਹ ਤੱਥ ਉਦੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਜੀਭ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲਾਏ ਦਿਮਾਗੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਉਚਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
2.
ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਅਪਹੁਦਰਤਾ:
o ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਦਾ ਮੇਲ ਖ਼ਾਸ ਜਨਮਜਾਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੰਜੋਗੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਜਿਵੇਂ "ਕੁੱਤਾ" ਸਬਦ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ "ਕੁੱਤਾ" ਕਹੀਏ ਜਾਂ "ਕੁੱਤਾ" ਕਹਿ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇ।
o ਸੋਸਿਊਰ ਦਾ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਤੋਂ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ।
ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਲਕੀਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ:
3.
ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਲਕੀਰੀ ਹੋਣਾ:
o ਇੱਕ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਇੱਕ ਲਕੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ।
o ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਇੱਕ ਲਕੀਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਚਿੰਨ੍ਹ: ਅਬਦਲ ਅਤੇ ਬਦਲਯੋਗ
4.
ਅਬਦਲ ਅਤੇ ਬਦਲਯੋਗ ਚਿੰਨ੍ਹ:
o ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਤੋਂ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪਹਿਲੇ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
o ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਸ਼ਾਰਟ ਪੈਰਗ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ
5.
ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਚਿਹਨ ਵਿਗਿਆਨ:
o ਫਰੀਦਨਾਂਦ ਡੀ. ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਧੁਨਿਕ ਚਿੰਤਕਾਂ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਹੈ।
o ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ: ਚਿੰਨ੍ਹਕ (Signifier) ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਤ (Signified)।
ਇਕਾਲਕ ਅਤੇ ਦੁਕਾਲਕ
6.
ਇਕਾਲਕ ਅਤੇ ਦੁਕਾਲਕ ਅਧਿਐਨ:
o ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ: ਇਕਾਲਕ (Synchrony)
ਅਤੇ ਦੁਕਾਲਕ (Diachrony)।
o ਇਕਾਲਕ: ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ।
o ਦੁਕਾਲਕ: ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ।
ਨਿਸਚਿਤ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ:
7.
ਅਨਬਦਲ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ:
o ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਧੀਮੇ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਕ ਕਾਰਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਸੰਦਰ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ:
8.
ਅਰਥ ਅਤੇ ਧੁਨੀ:
o ਸੋਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਰਥ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਗੈਰ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।
o ਇੱਕ ਪੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਰਥਟੀ ਧੁਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੁਝ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।
o ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੇ ਤਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ।
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ ਚਰਚੇ ਗਏ ਹਨ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਸੋਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੀਆਂਕੀ ਵਿਸੇਸਤਾਵਾਂ ਹਨ?
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ
(Structuralism) ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਅਤੇ ਐਨਥਰੋਪੋਲਾਜੀ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਸੰਰਚਨਾ ਜਾਂ ਢਾਂਚੇ
(structures) 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੋਸਿਊਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵਿਸੇਸਤਾਵਾਂ:
1. ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਸੰਰਚਨਾ (Double Structure of Language):
ਫਰਦੀਨੈਂਡ ਡੀ ਸੋਸਿਊਰ (Ferdinand
de Saussure) ਮੁਤਾਬਕ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
- ਲਾਂਗ
(Langue): ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸੰਰਚਨਾ, ਯਾਨੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ।
- ਪੈਰੋਲ
(Parole): ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਅਕਤਿਗਤ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ।
2. ਚਿੰਨ੍ਹਕ (Signifier)
ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ (Signified):
ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਮਤਾਬਕ, ਚਿੰਨ੍ਹ (Sign) ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ:
- ਚਿੰਨ੍ਹਕ
(Signifier): ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਧੁਨੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
- ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ
(Signified): ਉਹ ਧਾਰਣਾ ਜਾਂ ਅਰਥ ਜੋ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3. ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ (Relations and Oppositions):
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵੱਖਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਿਸਟਮ ਜਾਂ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
4. ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਾਖਸ਼ਾਤਕਰਨ (Structural Realization):
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਸਵੈਤਕਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਰਥਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
5. ਸਮੂਹਿਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ (Collective Mentality):
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਾਂਝੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਲਾਗੂਗੀਰੀ:
- ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ: ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ।
- ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ: ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ।
- ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਵਿੱਚ: ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੀ ਅਪੇਖਸ਼ਾ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਸੂਝ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਸਟਮ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਧੀਕ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੋਸਿਊਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ਫਰਦੀਨੈਂਡ ਡੀ ਸੋਸਿਊਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਧਾਂਤ (Sign
Theory) ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰਗਾਰ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੈ। ਸੋਸਿਊਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਿੰਨ੍ਹ (Sign) ਇੱਕ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਅਨਿਵਾਰ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ: ਚਿੰਨ੍ਹਕ (Signifier)
ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ (Signified)। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਵਰਣਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:
1. ਚਿੰਨ੍ਹਕ
(Signifier):
ਇਹ ਇੱਕ ਸੱਦ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੱਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ, ਧੁਨੀ, ਚਿੱਤਰ, ਚਿੰਨ੍ਹ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਗੇਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਅਰਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸ਼ਬਦ "ਪੇਡ"
(Tree) ਇੱਕ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2. ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ
(Signified):
ਇਹ ਉਹ ਅਰਥ ਜਾਂ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਜੋ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸਮਝ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, "ਪੇਡ" ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਤਣੇ ਵਾਲਾ ਪੌधा ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
3. ਚਿੰਨ੍ਹ (Sign):
ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੇ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
ਅ. ਮਾਨਵੀ ਨਿਰਧਾਰਣ (Arbitrary Nature):
ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਾਨਵੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕੋ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ "Tree" ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ "ਪੇਡ"।
ਬ. ਪ੍ਰਤਿਵਿਰੋਧੀ ਸੰਬੰਧ (Differential Nature):
ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਹੈ। ਇੱਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਚਿੰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰਤਿਵਿਰੋਧ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, "ਪੇਡ" ਸ਼ਬਦ "ਬੂਟਾ" ਜਾਂ "ਜੰਮਾ" ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸ. ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਸਟਮਿਕ ਸਬੰਧ (Systematic Relations):
ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਰ ਚਿੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਦ. ਸਮੁਹਿਕ ਸਵੀਕਾਰਤਾ (Social Convention):
ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਦੇ ਬਗੈਰ ਚਿੰਨ੍ਹਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਨਤੀਜਾ:
ਸੋਸਿਊਰ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਲੇ ਅਰਥ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਰਥ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸਦੀ ਪੂਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਲਾਂਗ ਅਤੇ ਪੈਰੋਲ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇਸ ਦ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਗੈ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਫਰਦੀਨੈਂਡ ਡੀ ਸੋਸਿਊਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ: ਲਾਂਗ (Langue) ਅਤੇ ਪੈਰੋਲ (Parole)। ਇਹ ਦੋ ਅਵਧਾਰਨਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਕਾਰਗਾਰ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਦੋਨੋਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:
ਲਾਂਗ (Langue):
1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
ਲਾਂਗ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਸਟਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੱਦੀਆਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮਰ, ਨਿਯਮਾਂ, ਅਤੇ ਰਚਨਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸਿਸਟਮ: ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਵੇਂ ਸੱਦੀਆਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਹੈ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਲੂ: ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਸੰਸਥਾ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੱਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
- ਸਥਿਰਤਾ: ਲਾਂਗ ਸਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪੈਰੋਲ (Parole):
1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
ਪੈਰੋਲ ਵਿਅਕਤਿਗਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਚਾਰ, ਬੋਲੀਆਂ, ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
2. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਵਿਅਕਤਿਗਤ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ: ਪੈਰੋਲ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਗਰਾਮਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਜਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
- ਬਦਲਾਅ ਯੋਗ: ਪੈਰੋਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਲਖਣ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ: ਪੈਰੋਲ ਵਿੱਚ ਸੱਦੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਚਾਰਣ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ, ਸਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ, ਅਤੇ ਵਾਕ ਰਚਨਾ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿਚ ਮਹੱਤਤਾ:
1. ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਮੂਹਕ ਸਮਝ: ਲਾਂਗ ਅਤੇ ਪੈਰੋਲ ਦਾ ਅੰਤਰ ਕਰਕੇ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਸਾਂਝੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।
2. ਸਾਂਝੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ: ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਗ੍ਰਾਮਰ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਭ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
3. ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ ਦੀ ਅਧਿਐਨ: ਪੈਰੋਲ ਦੀ ਸਮਝ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤਿਗਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ।
4. ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਕਾਸ: ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਵੇਂ ਸੱਬਦ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਉਪਜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਲਾਂਗ ਅਤੇ ਪੈਰੋਲ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦੀ ਸਮਝ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰਗਾਰ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਵਰਛਨ ਕਰੋ।
ਕੜੀਦਾਰ
(Paradigmatic) ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ (Syntagmatic) ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ ਜੋ ਸੰਕੇਤਕਰਮ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਰਦੀਨੈਂਡ ਡੀ ਸੋਸਿਊਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਦੋਨੋਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:
ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ (Paradigmatic Relations):
1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਅਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਾਂਕੇਤਿਕ ਇਲਾਕੇ (semantic field) ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਜਾਂ ਕੜੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਜੇਹੇ ਸਮਰਥਨ ਜਾਂ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।
2. ਉਦਾਹਰਣ:
- ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਬਦ "ਕੁੱਤਾ" ਨੂੰ "ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰ" ਜਾਂ "ਸੂੰਘਣ ਵਾਲਾ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਸ਼ਬਦ "ਚਲਾਉਣਾ" ਦਾ ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ "ਡ੍ਰਾਈਵ",
"ਰਿਦਰ" ਅਤੇ "ਓਪਰੇਟ" ਹਨ।
3. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਵਿਕਲਪਿਕਤਾ
(Alternativeness): ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲਤਾ
(Associativity): ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮਰਥਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ (Syntagmatic Relations):
1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਅਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
2. ਉਦਾਹਰਣ:
- "ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ (ਮੈਂ, ਕਿਤਾਬ, ਪੜ੍ਹੀ) ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- "ਕਾਲਾ ਕੁੱਤਾ ਭੌਂਕਦਾ ਹੈ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ (ਕਾਲਾ, ਕੁੱਤਾ, ਭੌਂਕਦਾ, ਹੈ) ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਰਥ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
- ਲੜੀਬੱਧਤਾ
(Linearity): ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵੱਧ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕ੍ਰਮ।
- ਸੰਰਚਨਾਤਮਕਤਾ
(Structurality): ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਸਹੀ ਸੰਕੇਤਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਰਥਕਤਾ:
1. ਸੰਕੇਤਕਰਮ ਦੀ ਸਮਝ: ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕਰਮ ਅਤੇ ਅਰਥ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਨਬੰਧਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ: ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
3. ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨ: ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
4. ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਣਾ: ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕੜੀਦਾਰ ਅਤੇ ਲੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕਰਮ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਮੂਲਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਅਧਿਆਇ 9:
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ-ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਏ ਸਕਏਗੇ
ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਚਲੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਜਕਏਰੀ।
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸੰਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰਥਕ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਇਹ ਅਧਿਆਇ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਉਸ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ। ਨਵੇਂ ਸੰਵਾਦ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਣਗੇ। ਸੌਸਿਊਰ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਨਵੀਆਂ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸਗਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢਲੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬਾਦ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਨ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਤੱਤ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਤਾਰਕਿਕ ਨਤੀਜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਜਸੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਮੁਲਕ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਚਿਹਨ-ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਰਹੱਸ ਉਪਰ ਅਧਿਕਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਉਤਸਾਹ ਭਰਪੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਜਿਹੇ ਦਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਾਪਨਾ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਉਪਰ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੈ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸਗ਼ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸਗ਼ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਤੱਕ
ਸੈਲਡਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੌਸਿਊਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਹੀ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਤੱਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ, 'ਲਾਂਗ' ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਹ ਸੰਪੂਰਣ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਚਾਰ ਅਰਥਾਤ 'ਪੈਰੋਲ' ਦੇ ਪਿਛੇ ਕਾਰਜਸੀਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਚਿਹਨ ਅਤੇ ਚਿਹਨਿਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
ਸੌਸਿਊਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਚਿਹਨਕ' ਅਤੇ 'ਚਿਹਨਿਤ' ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਨਿਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ 'ਚਿਹਨਕ' ਦੋ 'ਚਿਹਨਿਤਾਂ' ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਜ਼ਬਾਨ 'ਭਾਸ਼ਾ' ਵੀ ਹੈ (ਹਿੰਦੀ ਜ਼ਬਾਨ, ਅਰਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਆਦਿ) ਅਤੇ 'ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਜ਼ਬਾਨ' ਵੀ।
ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੰਬੰਧ
ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹੀ ਹਨ, ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਫਰਾਇਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਲਈ ਅਰਥ-ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇਖਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਤੱਥ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ-ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਰੂਪ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਸਥਿਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। 'ਚਿਹਨ' ਦੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੋ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਾਸਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ 'ਪਲ ਭਰ ਦੀ ਦੋਸਤੀ' ਹੈ।
ਅਰਥ-ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
ਸੌਸਿਊਰ ਨੇ ਖੁਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ 'ਚਿਹਨਕ' ਤੇ 'ਅਰਥ' ਦੋ ਅਲਗ ਅਲਗ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਰਥ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਬਦਕੋਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
ਸਬਦਕੋਸ ਚਿਹਨ ਦੇ ਅਦੁਤੀਪਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਅਰਥ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਅਰਥ-ਦਰ-ਅਰਥ
ਸਬਦ ਤੋਂ ਅਰਥ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤਾਰਕਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇਕ ਸਬਦ ਆਪੇ ਹੀ ਅਰਥ ਲਈ ਦੂਸਰੇ ਸਬਦਾਂ ਦਾ ਮੁੰਹ ਤੱਕਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਖੋਜ
ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਲਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਖਰਚ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਸਬਦ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਰਥ-ਦਰ-ਅਰਥ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਰਥ-ਦਰ-ਅਰਥ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਤਰੰਗ-ਦਰ-ਤਰੰਗ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸੰਖੇਪ ਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ ਜੋ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਬੀਜ ਹਨਸਪਸਟ ਕਰੋ।
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਬੀਜ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ: 'ਲੰਗ' (ਸੰਸਥਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ) ਅਤੇ 'ਪਾਰੋਲ' (ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਚਾਰਨ)। ਉਸ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਦਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਬਣੇ।
ਸੁਸਥਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (ਲੰਗ) ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਚਾਰਨ (ਪਾਰੋਲ)
ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ 'ਲੰਗ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, 'ਪਾਰੋਲ' ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਬੀਜ ਰੱਖੇ।
ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸਵਰੂਪ
ਸੋਸਿਊਰ ਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ 'ਸਿੰਨੈਫਰ' (ਸੰਕੇਤਕਰਤਾ) ਅਤੇ 'ਸਿੰਨੈਫਾਈ' (ਸੰਕੇਤਕ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਚਿੰਨ੍ਹ) ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਸਵਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ।
ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ
ਸੋਸਿਊਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਕੇਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਅਰਥਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਅਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਜੋ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥ
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਥਿਊਰੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸੰਕੇਤਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਅਰਥਵਿਧਿ, ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿਚਲੇ ਇਹ ਬੀਜ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਧਾਰ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸੰਕੇਤਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਜੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਧਾਰਨਾ ਬਣ ਗਏ।
ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਰਥ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਲੈ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀ ਪਹੁੰਚ ਹੈ
ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਰਥ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਮੁੱਖ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਸਾਹਿਤਕ ਅਰਥ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪਹੁੰਚ
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਰਥ ਇੱਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ:
1.
ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ: ਅਰਥ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਅਰਥ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
2.
ਸੰਕੇਤਕ ਸੰਬੰਧ: ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਤਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਅਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਦੁਆਰਾ ਸੂਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪਹੁੰਚ
ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਰਥ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਨੂੰ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ:
1.
ਅਰਥ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ: ਅਰਥ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਅਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਝ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਡੇਕੋਨਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਖਿਆਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
2.
ਪਾਠਕ ਦਾ ਭੂਮਿਕਾ: ਪਾਠਕ ਦੀ ਪਾਠ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਦੀ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ, ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
3.
ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ: ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ ਅਰਥ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਤੁਲਨਾ
- ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ: ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਰਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ, ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸੰਰਚਿਤ ਪਰਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਅਰਥ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ: ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਰਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਪਰਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਠਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।
ਦੋਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਸਾਹਿਤਕ ਅਰਥ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੂਲਭੂਤ ਬਹੁਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਉਭਾਰੇ ਦੀ।
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਰਾਂਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਲੇਖਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੋਲਡ ਅਤੇ ਆਗੂ ਲਿਖਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਛੱਡਿਆ।
1. ਨਵ-ਕਲਾਸੀਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਨਵ-ਕਲਾਸੀਕਤਾ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਏਆ, ਜੋ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਤਾ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਸਥਿਰਤਾ, ਸਮਾਜਕ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਚਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
2. ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਵ ਆਖਿਆਨ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿਆਰ, ਮੋਹਬਤ, ਮਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
3. ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਲੋਚਨਾ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਚਰਨਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
4. ਸਤਾਇਰ ਅਤੇ ਹਾਸ-ਰਸ
ਸਤਾਇਰ ਅਤੇ ਹਾਸ-ਰਸ ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਹਾਸ-ਰਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਸਤਾਇਰਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
5. ਸਾਫ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਭਾਸ਼ਾ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਾਫ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੇਫ਼ਾਲਤੂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਸੁਗਮ ਅਭਿਵਚਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
6. ਮਨੁੱਖੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੱਖਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ, ਦੁੱਖ, ਖੁਸ਼ੀ, ਅਤੇ ਦੁਖ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਉਭਾਰਿਆ।
ਨਤੀਜਾ
ਯੌਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਨਵੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵ-ਕਲਾਸੀਕਤਾ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ।
ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਫਰਾਇੜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਉਪਜੀਸਪਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਸਿਗਮੁੰਡ ਫਰਾਇੜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ। ਫਰਾਇੜ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਨੇ ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਤਰੀਕੇ ਵੇਖਾਂਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਫਰਾਇੜ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ:
1. ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀ ਧਾਰਣਾ
ਫਰਾਇੜ ਨੇ ਇਹ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਚੇਤਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ।
2. ਇਡ, ਇਗੋ ਅਤੇ ਸੂਪਰਈਗੋ
ਫਰਾਇੜ ਦੇ ਇਡ, ਇਗੋ ਅਤੇ ਸੂਪਰਈਗੋ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।
3. ਸਪਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ
ਫਰਾਇੜ ਨੇ ਸਪਨਾਂ ਨੂੰ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀ ਪਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਡਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਪਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਚੇਤਨ ਚਾਹਤਾਂ ਅਤੇ ਡਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।
4. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਘਰਸ਼
ਫਰਾਇੜ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਆਤਮਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ।
5. ਬਾਲ ਪੜਾਅ ਦੇ ਅਨੁਭਵ
ਫਰਾਇੜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਚਪਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤਿਤਵ 'ਤੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਲਪਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।
6. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਨ੍ਹ
ਫਰਾਇੜ ਨੇ ਕਈ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜੋ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਹਿਰਾਈ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਮਿਲੀ।
ਨਤੀਜਾ
ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਫਰਾਇੜ ਦੀਆਂ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਯੱਕ ਲਾਕਾਂ ਨੇ ਫਰਾਇੜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ, ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਰਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।
ਅਧਿਆਇ-10: ਯੱਕ ਦੈਰੀਦਾ ਅਤੇ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ:
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਟੇਲਕਿਊਲ ਗਰੁੱਪ ਵਿਚ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਯੱਕ ਦੈਰੀਦਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1966 ਵਿੱਚ ਜੌਹਨ ਹੌਪਕਿਨਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਦੈਰੀਦਾ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲੇਖ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਟਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਦੈਰੀਦਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ 1967 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਟਚਨਾਵਾਦ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮੰਚ ਵਿੱਚ ਛਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਵਿਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਤਿਕਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਦਧਤੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਪੈਰਾ ਵਾਈਜ਼ ਸਾਰ:
1.
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਪਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਅਹਿਮੀਅਤ: ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੋ ਪਾਠ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਅਰਥ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਿਆਂ, ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਅਖਿਆਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਠਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ।
2.
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਦੈਰੀਦਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ: ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੀੜਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਸਿਊਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਡਿਫਰੈਂਸ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਾਠ ਦੇ ਕਿਸ਼ੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਅਰਥ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।
3.
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ: ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਸਦੀਵਾਂ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਦੈਰੀਦਾ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਚਿਹਨਕਾਂ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂ ਘਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਠਗਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
4.
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਰਜਨਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ: ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਸਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮੁਲ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਅਰਥਗਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪਾਠ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ।
5.
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੁਧੀ: ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਥ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਰ:
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਦੈਰੀਦਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ, ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮੁਹੈਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਠਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਸਲੈਸਏ ਕਰੋ।
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
1. ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਜਾਕ ਦੈਰੀਦਾ (1930-2004) ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਦੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ
(Deconstruction) ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਵਧੀਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ।
2. ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ ਅਤੇ ਡੈਰੀਦਾ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰਾਹ
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ
(Logocentrism) ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਬਦ (ਲਿਖਤ) ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਦੈਰੀਦਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਥਗਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
3. ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤਤਵ
ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੈਰੀਦਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਸਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਬੇਸਬੰਧਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੋਈ ਵੀ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਬਲਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਅਰਥ ਧਾਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਿਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
4. ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਥ
ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠ (Text) ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਰ ਅਰਥਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠ ਦਾ ਅਰਥ ਸਦੀਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਉਚਾਰਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਠ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੈ ਜੋ ਅਗੇ ਅਨਹੋਨੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
5. ਖੇਤਰੀ ਸਿਧਾਂਤ
ਦੈਰੀਦਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਸਨੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
6. ਸਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਬਦ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
7. ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਾਠ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।
8. ਨਿਰਣਯ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਬਦਲਾਵ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
9. ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਦੈਰੀਦਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਨ ਕਰੋ।
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ
(Virtualism) ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਣਾ ਵੱਡੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਜਾਂ ਦੈਰੀਦਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਹੋ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੇਹੱਦ ਫਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ
1. ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰ
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸਬਦਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਮਿਥਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਅਸਲੀਅਤ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਸਮਾਨ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਅਭਿਯੋਗ ਦੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਪੇਖਿਆਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2. ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ (Logocentrism) ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਕੇਂਦਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿੱਚ, ਸਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇੰਨਾ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕੇ।
3. ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ
ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਰ ਅਰਥਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਕਿਵੇਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ।
4. ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਾ
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਸਤਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦਿਕ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਅਸਲ ਆਧਾਰ ਵਿਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5. ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਾਧਨ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਤਕਨੀਕੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉਲਲੇਖ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਟ, ਵਿਰਚੁਅਲ ਰਿਆਲਿਟੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕੀ ਸਾਧਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦੀ ਕਨਸੈਪਟ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਧਨ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
6. ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦੀ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
7. ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਇੱਕ ਅਹਮ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀਆਂ ਪਾਰੰਪਰਿਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਬਦਾਂ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਸ਼ਮੇ ਨਾਲ ਵੇਖਣਾ ਅਸੀਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਬੁਝਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਦੈਰੀਦਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰੋ।
ਜੈੱਕ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਿੰਨਵੇਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਦਰਸ਼ਨਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਧੀਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. "De la Grammatologie" (1967)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ ਦਾ ਅਸਮਰਥਨ: ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ
(Logocentrism) ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਤਵ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਅਜੇ ਤੱਕ ਖੁਲ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
- ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਸੁਚਿਤਾ: ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ, ਲਿਖਤ (Writing) ਅਤੇ ਸੁਚਿਤਾ
(Speech) ਵਿਚਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਤ ਸੁਚਿਤਾ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀਆਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗਹਿਰਾ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- "Difference"
ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ: ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਇੱਕ ਸਥਿਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਸੂਤਰ (Differance) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਮਧਿਆਲੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
2. "Writing and Difference" (1967)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਸਾਰਾ-ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਆਇ: ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ-ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ-ਵਿਕਾਸ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸਿਧਾਂਤ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
- ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਅਤੇ ਅਸੰਪੂਰਨਤਾ: ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਅਤੇ ਅਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਬਿਬਲਿਆਂ ਦੇ ਬੇਤਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
3. "The Post Card: From Socrates to Freud and
Beyond" (1980)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਦ: ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਇਥੇ ਸੱਤਿਆਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਵਾਦ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਚਾਰ ਸਿਰਫ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਸਥਿਰ ਵਾਸਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ।
- "ਹੋਮੋਫੋਨੀ" ਦਾ ਸੰਕਲਪ: ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, "ਹੋਮੋਫੋਨੀ"
(Homophony) ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਚਿਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਪਲਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. "Margins of Philosophy" (1972)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮਾਰਜਿਨ: ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸੇਹੀ ਮਾਰਜਿਨ
(Margins) ਨੂੰ ਖੋਜਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਰਥ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸਮਝ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
- ਸੁਚਿਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਦਾ ਅੰਤਰ: ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਸੁਚਿਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਸਥਿਰ ਹਨ।
5. "The Truth in Painting" (1978)
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ:
- ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ: ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਵਿੱਚ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਸਾਰਾ-ਵਿਕਾਸ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਸਚਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਦਾਨਾਂ: ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸੋਚਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਅਸਮਰਥਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਦੈਰੀਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਬਾਕੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੈ?
ਜੈੱਕ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ (Deconstruction) ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ
(Post-Structuralism) ਦੇ ਬਾਕੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਸਬਦਕੈਂਦਰਤਾ ਅਤੇ ਅਰਥ
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ:
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਅਸਥਿਰਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਕਯਾਂਤਰ ਦੇ ਕਈ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਸਥਿਰ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਅਰਥ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ।
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ:
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਚਿੰਤਕਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੀشੈਲ ਫੂਕੋ ਅਤੇ ਜ਼ਿੱਜ਼ੈਕ, ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਰਥ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਬਦ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ 'ਤੇ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਕਦੇ ਪਾਠੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
2. ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਧਾਰਾਵਾਂ
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ:
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਿਆਨ ਲਿਖਤ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਪਠਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਲਿਟਰੇਚਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਕਦੇ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਦਾ ਇਕ ਅਨੰਤ ਸੁਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
- ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਸੰਦਰਭ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ:
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਰਸ਼ਨਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਥਿਓਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰੀਡਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫੂਕੋ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ:
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਮੋਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਪੰਨਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਠ ਦੀ ਮੂਲ ਸਮਝ ਨੂੰ ਪਰੇ ਧੱਕਦਾ ਹੈ।
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ:
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
4. ਪਾਠ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ:
- ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਸਬਦਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਪਾਠ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ, ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਮੂਲ ਸਮਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ:
- ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਾਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਭਾਗ ਤੇ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਪਾਠ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦਰਸ਼ਨਕ ਅਤੇ ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੇਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਨੇ ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਸਥਿਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਉੱਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਪਾਠੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ-11:
ਮਿਸ਼ੈਲ ਫੂਕੋ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਮਿਸ਼ੈਲ ਫੂਕੋ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸੂਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਫੂਕੋ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਂਗੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਗੇ।
ਮਿਸ਼ੈਲ ਫੂਕੋ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮ: ਮਿਸ਼ੈਲ ਫੂਕੋ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1926 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪਾਏਟੀਰਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਫੂਕੋ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਕਾਲਜੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ 1984 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਫੂਕੋ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ:
1.
ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਫੂਕੋ ਦਾ ਇਹ ਤਰੱਕੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹ ਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿਰਫ ਕਬਜ਼ੇ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ।
2.
ਸ਼ਕਤੀ-ਗਿਆਨ ਦਾ ਜੁੱਟ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜੁੱਟ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਬਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਪਜਾਊ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
3.
ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਹਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸੱਚ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਵਜੋਂ ਕਿਵੇਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਤਰੀਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਚ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ:
1.
ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਝਣਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾਈ ਜਾਂ ਤੱਥ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪਾਇਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੁਸ਼ਟੀਕੀਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਤਰੀਕਾ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਚਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤੱਥ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ:
1.
ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਪਾਠਾਤਮਿਕਤਾ: ਫੂਕੋ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫੂਕੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਖੇਡ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
2.
ਫੂਕੋ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਖੋਜ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਮਾਨਿਆ ਕਿ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ: ਮਿਸ਼ੈਲ ਫੂਕੋ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੱਥੀ-ਚਿਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਥਾਪਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਫੂਕੋ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੇ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਾਨਵੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ੇਲ ਣੂਕੋ ਦੀ ਕੀ ਦੇਏ ਹੈ?
ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼ੇਲ ਫੂਕੋ (Michel Foucault) ਨੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
1.
ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਬਹਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਾਫੀ ਗਹਿਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗਿਆਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਕਤਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਾਸਕੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ "ਸ਼ਾਸਨ-ਗਿਆਨ"
(power-knowledge) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਰੀਤੀਆਂ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਲਕ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਡਿਸਕਰਸ ਬਾਰੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।
3.
ਡਿਸਕਰਸ ਅਤੇ ਤਾਕਤ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਡਿਸਕਰਸ (ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੈਟ) ਤਾਕਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
4.
ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ ਅਤੇ ਡਿਸਿਪਲਿਨ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੰਡ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਜਰੀਆ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਵੇਂ ਮਾਪੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਫੂਕੋ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਮਿਸ਼ੇਲ ਫੂਕੋ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਛਨ ਕਰੋ।
ਮਿਸ਼ੇਲ ਫੂਕੋ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਛਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
1.
ਸ਼ਾਸਨ-ਗਿਆਨ (Power-Knowledge):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਇਹ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
o ਉਦਾਹਰਨ: ਮੈਡੀਕਲ, ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਿਸਟਮ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਨਿਰਣਯ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
2.
ਡਿਸਕਰਸ (Discourse):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਡਿਸਕਰਸ ਉਹ ਢਾਂਚਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਸੰਵਾਦਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਡਿਸਕਰਸ ਸਿਰਫ਼ ਬੋਲਚਾਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
o ਉਦਾਹਰਨ: ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਡਿਸਕਰਸ।
3.
ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ ਅਤੇ ਡਿਸਿਪਲਿਨ (Discipline and Punishment):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਨੇ "ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਅਤੇ ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ" ਵਿਚ ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤੀਬਰ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
o ਉਦਾਹਰਨ: ਜੇਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਸੈਨਿਕ ਡਿਸਿਪਲਿਨ, ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ।
4.
ਪਾਵਰ ਅਤੇ ਸਬਜੇਕਟਿਵਿਟੀ (Power and Subjectivity):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਤਾਕਤ ਸਿਰਫ਼ ਊਚ ਬੁਲੰਦੀਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਤਰ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਢਾਲਦੀ ਹੈ।
o ਉਦਾਹਰਨ: ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਰੀਖਣ ਅਤੇ ਥੇਰੇਪੀ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਅਸਰ।
5.
ਬਾਇਓਪੋਲੀਟਿਕਸ
(Biopolitics):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਨੇ ਬਾਇਓਪੋਲੀਟਿਕਸ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਜਰੀਏ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ 'ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
o ਉਦਾਹਰਨ: ਹੇਲਥ ਕੇਅਰ, ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ, ਅਤੇ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ।
6.
ਫੂਕੋਵਿਅਨ ਥਿਊਰੀ (Foucauldian Theory):
o ਵਿਚਾਰ: ਫੂਕੋ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਫੂਕੋ ਦੀਆਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ੇਲ ਫੂਕੇ ਦਾ ਵਨਵੇਕਲਾਸਥਾਨ ਹੈ. ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ (Post-structuralist) ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼ੇਲ ਫੂਕੋ ਦਾ ਵਣਵੇਕਲਾਸਥਾਨ (unique
position) ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1.
ਪਾਵਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ:
o ਫੂਕੋ ਨੇ ਪਾਵਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਸਤਾਵਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਮਤਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਡਿਸਕਰਸਵਾਦ:
o ਫੂਕੋ ਨੇ ਡਿਸਕਰਸ ਦਾ ਕਨਸੈਪਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਬੋਲੀ ਜਾਂਗੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਸੀਲੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਅਤੇ ਡਿਸਿਪਲਿਨ:
o ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜਕ ਸਿਸਟਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਫੂਕੋ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਪਨਿਸ਼ਮੈਂਟ, ਡਿਸਿਪਲਿਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
4.
ਸਵੈ-ਅਹਸਾਸ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ:
o ਫੂਕੋ ਨੇ ਸਵੈ-ਅਹਸਾਸ ਅਤੇ ਖੁਦ-ਮਾਨਯਤਾ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਵੈ-ਅਹਸਾਸ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀਆਂ ਹਨ।
5.
ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ:
o ਫੂਕੋ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪਹਲੂ ਜੋੜੇ। ਉਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾਣੀਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।
ਫੂਕੋ ਦੀਆਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਊਤਰ-ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗਿਆਨ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਨਵਾਂ ਨਜ਼ਰੀਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਇ-12 ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਉਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ
ਸਤਾਵਨਾ:
ਬਸਤੀਵਾਦ
(Colonialism) ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ (Post-Colonialism) ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝੀਏ। ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਜ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਦ ਕਿ ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦ:
1.
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਅ:
o ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨ੍ਯ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ।
2.
ਵਿਆਪਾਰ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ:
o ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਲਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਬਢ਼ਾਵਾ ਮਿਲਿਆ।
3.
ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਫੈਲਾਵ:
o ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਪੈਸ਼ੇਵਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ।
ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ:
1.
ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ:
o ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾਪੂਰਕ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੁੱਦੇ ਉਥੇ ਦਿੱਤੇ।
2.
ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ:
o ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸੇਮਿਕ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਨਵੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣਾ ਪੜਿਆ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ।
3.
ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਕੌਮੀ ਸੰਦਰਭ:
o ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਸਹਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ। ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਚਾਨਈ ਪਾਉ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਰੂਪ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਬਸਤੀਵਾਦ (Colonialism) ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਸਥਾ ਅਤੇ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੇਹਤ ਸਾਰੇ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਾਸਨ, ਵਪਾਰ, ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੂਲਾਂਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਇਸਦੀ ਮੂਲ ਵਿਆਖਿਆ, ਤੱਤ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ:
1.
ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਬਜ਼ਾ:
o ਰਾਸ਼ਟਰਕ ਵਰਤਾਰਾ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਾਂ ਸਮਰਾਜੀ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
o ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਲਾਭ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਲਕ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਜਾਂ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2.
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:
o ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਅ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
o ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਜਰੀਏ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਖੇਤਰ 'ਚ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ:
o ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਨਸਲਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਭਾਜਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸਰੂਪ:
1.
ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਸਤੀਵਾਦ:
o ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸਾਰ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹਚਾਨ ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
o ਧਾਰਮਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਆਰਥਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦ:
o ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹਤਾਰ ਦਾਮਾਂ 'ਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
o ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਵਪਾਰਕ ਮੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਫੇ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ।
3.
ਸਿਆਸੀ ਸਰੂਪ:
o ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਘਟਦੀ ਹੈ।
o ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਲੰਬਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਜ਼ ਰੱਖ ਕੇ ਪੇਸ ਕਰੋ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ:
ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਬਸਤੀਵਾਦ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਆਇਆ।
1. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਹਸਤੀ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ:
- ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ:
- ਨਵਜਾਤ ਯੂਰਪੀ ਸਮਰਾਜ: 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਯੂਰਪੀ ਮੁਲਕਾਂ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪੜਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਹਿਸਪਾਨੀਅਲਾ, ਅਫਰੀਕਾ, ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
- ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਹਸਤੀ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ 'ਤੇ ਗਹਿਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ।
- ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ:
- ਧਾਰਮਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਇਸਪਾਨੀ ਕਥੋਲਿਕ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ।
- ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬੁੱਕਿੰਗ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਾਈਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਹੋਇਆ।
2. ਆਰਥਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦ:
- ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ:
- ਕੋਲੋਨੀਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਕੋਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਚੀਨੀ, ਚਾਹ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
- ਚੰਗੇ ਬਦਲੇ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਮਿਨਰਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ।
- ਵਪਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ:
- ਵਪਾਰਕ ਬਸਤੀਵਾਦ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਪਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਪਾਰਕ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਈ।
3. ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦ:
- ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਾਸਨ:
- ਕੁਲ੍ਹ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ: ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ। ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਪਿਆ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ:
- ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ: ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਅਸਰ ਡਾਲਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ।
ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਹਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜੁੜੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਨ ਕਰੋ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁੱਖ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ:
ਬਸਤੀਵਾਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ
"Colonialism" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਐਸਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਦੁਸਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਮੁੱਖ ਮਸਲੇ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
1. ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ:
- ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖਨਿਜਾਂ, ਕੱਚੇ ਮਾਲ, ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।
- ਵਪਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ:
- ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਰਾਂਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੀੜਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਈ।
2. ਸਿਆਸੀ ਅਸਮਾਨਤਾ:
- ਸਰਕਾਰੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਕੀ ਅਧਿਕਾਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕੀ ਵਧੂਸ਼ਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
- ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਘਟੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਭੂਮੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਘਟਾਓ ਹੋਇਆ।
3. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਸਰ:
- ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰੀਤ-ਰਿਵਾਜਾਂ 'ਤੇ ਅਸਰ ਪਿਆ।
- ਧਾਰਮਿਕ ਬਦਲਾਅ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
4. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਇਨਸਾਫ:
- ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ:
- ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੌਰਾਨ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਵੱਖਰੇਪਣ:
- ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇਪਣ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।
5. ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ:
- ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮਸਲੇ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾਵਰ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਢਲਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਪਿਆ।
- ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮਸਲੇ:
- ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਨਕ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮਸਲੇ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
6. ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:
- ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ:
- ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ-ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘਟਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੇ ਬਜਾਏ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਭ-ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
- ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ:
- ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ। ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਪਏ।
ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬਸਤੀਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਹ ਮੁੱਖ ਮਸਲੇ ਇਸ ਦੇ ਆਰਥਿਕ, ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਅਧਿਆਇ-13:
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ
ਸਾਰ:
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਇੱਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਤੱਤਵਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਹ ਸਮਝਣਗੇ ਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਕਮੀਅਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ:
1.
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਅਤੇ ਜਨਮ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਜਨਮ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ।
o ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਾਨ ਬਾਰਥ ਦੁਆਰਾ 1967 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਲਿਉ ਤਾਜ ਨੇ 1979 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਨਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ।
o ਟੋਇਨਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਇਸਟੱਡੀ ਆਫ਼ ਹਿਸਟਰੀ' ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।
2.
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ:
o ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ: ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।
o ਡਾ. ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ: ਫਰਾਂਸਿਸ ਲਿਊਤਾਰਦ ਦੇ ਬਿਰਤਾਤਾਂ ਦੇ ਦਮਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬਿਰਤਾਤਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
o ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ: ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਹਨ।
3.
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
o ਦੇਹ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਮੁਕਤੀ: ਮਨੁੱਖੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਲਈ ਕਦਰ ਦਿਓਣਾ।
o ਅਲਪ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ: ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਛੋਟੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣਾ।
o ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ: ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ।
o ਵਿਸਵੀਕਰਨ ਤੋਂ ਸਥਾਨੀਕਰਨ ਵੱਲ: ਗਲੋਬਲ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਥਾਨਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣਾ।
o ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ: ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ।
4.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:
o ਨਾਰੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਪਛਾਣ: ਔਰਤ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨਾ।
o ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ: ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ।
o ਪੁਰਾਏ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਸੋਚ: ਮਨੁੱਖੀ ਦੇਹ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਮਝ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਕਮੀਅਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਅਲਪ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ, ਨਾਰੀ ਦੀ ਹੋਂਦ, ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਅਲਪ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
ਮੁੱਖ ਲੇਖਾ
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਅਤੇ ਅਲਪ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਨੁਭਵ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪੈਰਵੀ ਬਿੰਦੂ
1.
ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਜਾਤੀ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
o ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਅਲਪ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣਦੀ ਹੈ।
2.
ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਵਲੋਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
o ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪਾਠ ਜੋ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਰੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤੋਂ ਸਥਾਨਕਤਾ ਵੱਲ
o ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬਸਤੀਆਵਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਹਿਚਾਣ ਮਿਲੀ।
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਅਤੇ ਸਪੋਰਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ।
4.
ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹੱਕ
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਹੋਈ।
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਇਸ ਖਿਲਾਫ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ।
5.
ਕੌਮ ਅਤੇ ਕੰਮੀਅਤਾਂ
o ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ।
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਕੌਮੀ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।
6.
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਬਹੁ ਵਿਧਾਵੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਝ ਵੀ ਲੂਕੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਮੰਨਦੀ ਨਹੀਂ।
o ਇਹ ਸੁਪਰੀਮਿਸਟਿਕ ਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿੱਸ਼ਠ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
7.
ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਖੰਡਨ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਮਤਬੇਦਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ।
o ਇਹ ਮਾਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਚੋ ਸਮਝਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
8.
ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸੋਚ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਸਤੀਤਵ ਨੂੰ ਮਾਨਦੀ ਹੈ।
o ਇਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਦੇ ਪੂਰਨਵਾਦੀ ਰਵੱਈਏ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਪਭੋਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
9.
ਭਵਿੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਬਹੁਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਆਗੇ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
o ਇਹ ਸੰਸਾਰਕ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਸਵੈ-ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।
10. ਬਹੁਲਤਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕਵਾਦੀ
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਬਹੁਲਤਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕਵਾਦੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
o ਇਹ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਧੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਮਹਾਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਬਨਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰੋ
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ
ਆਧੁਨਿਕਤਾ (Modernity)
ਇੱਕ ਸੋਚ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਹਾਲਾਤ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ। ਇਸਦਾ ਮੂਲ ਧਾਰਾ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ, ਲੋੜ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਨਿਰਣਯਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਅਤੇ ਪੌਲੀਟੀਕਲ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ, ਸੋਚ ਅਤੇ ਪਦਧਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ।
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਸਰੂਪ
1.
ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਉਪਲਬਧੀਆਂ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਟ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ, ਇੰਟਰਨੈਟ, ਬਾਇਓਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹਨ।
2.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਗਠਨ:
o ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਜਾਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਪੇਂਸ਼ਨ ਸਕੀਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਵਧੀਆਂ।
3.
ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ।
4.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਵ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਉਤਪੱਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।
5.
ਸ਼ਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮੌਕੇ:
o ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
6.
ਸੰਸਾਰਕ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਮੁੱਦੇ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਸੰਸਾਰਕ ਚਿੰਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਜਾਤੀਕਤਾ ਅਤੇ ਅਪਾਰਥੇਡ ਵਿਰੋਧ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੁਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੈਮਾਣਿਆਂ ਤੇ ਕਿਰਤਮਨਤਾ ਅਤੇ ਖੋਜ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧੁਨਿਕ ਤਰੀਕਾ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਟੈ
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਲੱਖਣ ਧਾਰਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:
ਆਧੁਨਿਕਤਾ (Modernity)
1.
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਇੱਕ ਸੋਚ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
2.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
o ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ।
o ਮਾਰਕੀਟ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕਤਾ।
o ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ।
o ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਨਵਿਆਤ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ।
3.
ਕੰਮਕਾਜੀ ਬੇਹਤਰਤਾ:
o ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਾਡਲਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ (Postmodernism)
1.
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਇੱਕ ਸੋਚ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੈ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸਚਾਈਆਂ ਦੇ ਅਸੰਭਵਪਣ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:
o ਸੰਦੇਹਵਾਦ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਪੱਖਤਾ: ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਜਾਂ ਅਸਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ।
o ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਕਸ਼: ਰੀਲਿਜ਼ਮ, ਪੋਸਟ-ਰੀਲਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਖੋਜ।
o ਸੰਸਕਾਰਕ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਵਿਬਿੰਨਤਾ: ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸੁਵੀਕਾਰਤਾ।
o ਨਵੀਂ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ: ਸਨਾਤਨ ਕਲਾ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੋਸਟਮੋਡਰਨ ਸਿੱਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਥੀਮਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਕਰਨਾ।
3.
ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ।
ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ
1.
ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਚਾਈ ਅਸੰਭਵ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਰਧਾਰਣ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3.
ਅਦਾਰਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਸਬੰਧ:
o ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸਲ ਅਤੇ ਪੂਰਣ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਥਿਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਪੰਥਕ ਥੀਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੁਝਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ:
1.
ਸੰਦੇਹਵਾਦ ਅਤੇ ਪੋਸਟ-ਸਚਾਈ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਪੰਥਕ ਆਸਰਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਚਾਈ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੋਹਰੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਤਿਮ ਸਚਾਈ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ।
2.
ਸੰਸਕਾਰਕ ਰਿਫਰੇਨਸ ਅਤੇ ਵਿਕਲਪਤਾ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਕ ਰਿਫਰੇਨਸਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਸਕਾਰਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕਾਰਕ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਸਕਾਰਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਭਰਪੂਰ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
3.
ਸੰਬੰਧਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਭਾਜਨ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਕਤਾ ਦਾ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦੂਜੇ ਮਾਮਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਿਤੀਆਂ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।
4.
ਬ੍ਰੇਕਿੰਗ ਅਤੇ ਡੀ-ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਢਾਂਚਿਆਂ, ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੀ-ਕੰਸਟ੍ਰਕਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਡੀ-ਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਰਾਣੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5.
ਪੋਸਟਮੋਡਰਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਆਮ ਰੂਪਾਂ, ਢਾਂਚਿਆਂ ਅਤੇ ਮੋਟੀਫ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਪਹਚਾਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੋਸਟਮੋਡਰਨ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਰਣਾ, ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
6.
ਪ੍ਰਗਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਝੇਦਾਰੀ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਝੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰਣ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
7.
ਲੋਕਪ੍ਰੀਯਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਅਤੇ ਲੋਕਪ੍ਰੀਯਤਾ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਇਕ ਸਥਿਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਕਈ ਪਹਲੂਆਂ ਵਾਲੀ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਪੰਥਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਝ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਡਾ.ਰਾਜਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਗੋ
ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਸਹੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮੁੱਖ ਲਕੀਰਾਂ ਹਨ:
1.
ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨਾਲ:
o ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਸੰਸਕਾਰਕ ਅਤੇ ਤੱਤਵਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹ ਪੈਰਾਲੇਲ ਮੋਡਰਨਿਸ਼ਮ ਅਤੇ ਪੋਸਟ-ਮੋਡਰਨ ਤੱਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2.
ਸੰਸਕਾਰਕ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਾਸ਼ਪ:
o ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕਾਰਕ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਾਸ਼ਪ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਜਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਵਾਇਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਨਚਿੰਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
3.
ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਗੀ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ, ਡਾ. ਸਿੰਘ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿੱਥੇ ਹੋਏ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਪੰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
4.
ਨਵੀਂ ਸਮਝ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰੇਸ਼ਣ:
o ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਨਵੀਂ ਸਮਝ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਰਣਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਮੀਟ੍ਰਿਕਸ ਦਾ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
5.
ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ:
o ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸਿੰਘ ਅਹਿਮ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਝ ਅਤੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤਵਿਕ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਅਸਲ ਸਮਝ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
6.
ਆਪਣੇ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਅਧਿਐਨ:
o ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਸਮਝ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅਧਿਆਇ-14: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ
1. ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalization) ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਰਚਿਤ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਤਹਤ, ਵਸਤਾਂ, ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਆਰਥਿਕਤਾ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ, ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ, ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਕਈ ਖੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਜੋਕਾ ਸੰਸਾਰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ ਤਜਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ, ਦੂਜਾ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ, ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਵਿਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਅਜੋਕਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਕਈ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ।
2. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਮਾਜ ਦੋ ਵੱਡੇ ਧੁਰਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਇਕ ਧੁਰਵ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੇ ਵੰਡ ਦੀ ਵਿਅਸਥਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਵਿਕਸਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾੜਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੱਛੜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਮਾਏ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਵਧਿਆ ਹੈ ਪਰ ਵਿਕਸਤ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰਮਾਇਆ ਇੰਕਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ।
3. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਲੰਮਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਅਨੇਕ ਜਾਨਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਹੋਂਦ ਸਮਾਜ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਨਮ ਜਾਤ ਸਕਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਐਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚਾ ਅਸਲੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਟਰਕਚਰ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕਤਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
4. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਸ਼ਵ-ਮੰਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੋਸ਼ਲ ਐਕਸਪLOATੇਸ਼ਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮਜਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਵਾਧੂ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਪੈਰ ਪੈਣ ਲੱਗੇ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੁਨੀਆ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਗਈ ਹੈ।
5. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਅਤੇ ਸਾਧਨ
ਅੱਜ ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵਿਕਸਤ ਰੂਪ ਹੈ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵਧਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੇਹਤਰ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਦੇ ਸਾਧਨ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਾਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੌਜੂਦਗੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਵਰਣਨ:
1. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ:
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਵਸਤਾਂ, ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ। ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਧ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਅਨੇਕ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਘਟਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦੌਰ ਹਨ:
1.
ਤਜਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ (Commercial Imperialism): ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤਜਾਰਤੀ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਕੋਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ।
2.
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ (Colonial Imperialism): ਦੂਜਾ ਦੌਰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਬਦਲੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੌਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਬੂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸੀ।
3.
ਵਿਤੀ ਸਾਮਰਾਜ (Financial Imperialism): ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਮਾਲੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਫ਼ਾਇਨੈਂਸ਼ੀਅਲ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ:
1.
ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਵੇਂ ਬਜ਼ਾਰ, ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਧੀ ਹੈ।
2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਿਆਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਧਾਰ ਬਿਨਾ ਫਿਰ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ।
3.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੀਤਿ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਵਿਚ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਮੂਲ ਪ੍ਰਵਾਹਨ ਹੋਏ ਹਨ।
3. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ:
1.
ਪੁੱਛੜੇ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਪੁੱਛੜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਥੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹਨ, ਪੁੱਛੜੇ ਦੇਸ਼ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
2.
ਸਰਮਾਏ ਦੀ ਵੰਡ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਧ ਗਈ ਹੈ।
3.
ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ: ਇਸ ਨੇ ਮੂਲਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਿਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਵਧੀਆ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਸੰConclusion: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪਾਲੀਸੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ:
1. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਰੂਪ:
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ 'ਤੇ ਵਪਾਰ, ਪੂੰਜੀ, ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਸਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
1.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Economic Globalization): ਇਹ ਤਰਜ਼ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਵਪਾਰ, ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰੌਸ-ਬਾਰਡਰ ਵਪਾਰ, ਸੀਧੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ (FDI), ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਸਪਲਾਈ ਚੇਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਮਲਟੀਨੇਸ਼ਨਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਅ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪ੍ਰੇਸ਼ਣ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਹਨ।
2.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Cultural Globalization): ਇਸ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੂਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਟੇਜ ਤੇ ਪੈਮਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਰੀਤ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਲਟੀਨੇਸ਼ਨਲ ਬ੍ਰਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
3.
ਸਿਆਸੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Political Globalization): ਇਹ ਸਰੂਪ ਸਿਆਸੀ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਸਿਹਤਯਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਗਠਜੋੜ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਯੂਨਾਈਟਡ ਨੇਸ਼ਨਸ, ਸੰਸਾਰ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ) ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਹਿਯੋਗ ਇਸ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਲੋਬਲ ਗਵਰਨੈਂਸ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਰੂਪ (Economic Development
Globalization): ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਦਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕੇ, ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ:
1.
ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹਤਾ (Market Openness): ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਖੁਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਟਰੇਡ ਬARRIERਆਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਸੁਗਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
2.
ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਲਭਾਟ (Availability of Goods and
Services): ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ ਹਨ।
3.
ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਫ਼ਾਇਨੈਂਸ਼ੀਅਲ ਸਹਿਯੋਗ (Investment and Financial
Cooperation): ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਫ਼ਾਇਨੈਂਸ਼ੀਅਲ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਵੀਆਂ ਨਿਵੇਸ਼ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
4.
ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਗਵਰਨੈਂਸ (Partnerships and Global
Governance): ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਗਲੋਬਲ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚਾਂ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਵਧਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗ ਕਾਰਜਵਾਹੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
5.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ (Cultural Changes): ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਰੀਤ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਝਾਅ ਵਿਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵੱਡੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੋਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਮੱਗਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹਤਾ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ, ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤਿਵਿਧੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸੇਸਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਏਨ ਕਰੋ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ:
1. ਆਰਥਿਕ ਇੰਟਿਗਰੇਸ਼ਨ (Economic Integration):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਜੁੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ, ਵਪਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਆਸੀਆਨ (ASEAN), ਯੂਰਪੀ ਸੰਗਠਨ (EU), ਅਤੇ NAFTA ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ।
2. ਗਲੋਬਲ ਵਪਾਰ (Global Trade):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧੇ ਹਨ। ਬਿਨਾਂ ਟੇਰੀਫ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਬਾਰਡਰਾਂ ਦੇ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਧ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮਲਟੀਨੇਸ਼ਨਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗਲੋਬਲ ਸਪਲਾਈ ਚੇਨਜ਼ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਸੁਗਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।
3. ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਕੇ (Investment Opportunities):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਫ਼ਾਇਨੈਂਸ਼ੀਅਲ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਿਕ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
4. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ (Cultural Exchange):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤਬਾਦਲੇ ਨੂੰ ਸੁਗਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ, ਨਵੇਂ ਖਾਣੇ, ਫੈਸ਼ਨ, ਸੰਗੀਤ, ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਟਾਈਲਾਂ ਦਾ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
5. ਪ੍ਰਵਾਸ ਅਤੇ ਮਾਈਗਰੇਸ਼ਨ (Migration and Movement):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਈਗਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਧੀ ਹੈ। ਵਧੀਕ ਅਰਥਿਕ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਣਾ ਵਧਦਾ ਹੈ।
6. ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ (Technology and Innovation):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਆਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਂਝੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਆਨਲਾਈਨ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਵੈਬ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਵਰਗੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
7. ਆਰਥਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਨਵਾਂਪਣ (Economic Specialization and
Innovation):
- ਦੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਨਵਾਂਪਣ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਗਲੋਬਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
8. ਗਲੋਬਲ ਚੈਲੈਂਜਜ਼ ਅਤੇ ਮੌਕੇ (Global Challenges and
Opportunities):
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਚੈਲੈਂਜਜ਼, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੈਲੈਂਜਜ਼ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਾਧਾਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼:
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾਵਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਮੰਚ 'ਤੇ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੀਆਂ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਚੈਲੈਂਜਜ਼ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਲੋਕਾਂ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ, ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਏਕਾਰੀ ਦਿਉ।
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
1. ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
1.1. ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ:
- ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧੇ ਹਨ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਚੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
- ਆਰਥਿਕ ਵਾਧਾ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਨੌਕਰੀਆਂ ਸਿਰਜਣ, ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਮਿਆਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
1.2. ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ:
- ਸਮਰਥਤਾ ਦੇ ਅੰਤਰ: ਕੁਝ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਕਈ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ ਮੁੱਧ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
2.1. ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ:
- ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੌਕੇ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪਸ।
- ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ: ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਲੋਬਲ ਤਹਿਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
2.2. ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ:
- ਪ੍ਰਵਾਸ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
3.1. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ:
- ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਵੇਂ ਖਾਣੇ, ਸੰਗੀਤ, ਫੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਕਾਰ: ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਨਵਾਂਪਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
4. ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
4.1. ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ:
- ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਿਯੋਗ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਸਥਾ, ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
4.2. ਸਵੈਸ਼ਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਸਮਾਨਤਾ:
- ਸਵੈਸ਼ਾਸ਼ਨ: ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਵੈਸ਼ਾਸ਼ਨ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੋਲੀਸੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਚੁਣੌਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਸਮਾਨਤਾ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਧ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤਾਂ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਲੋਬਲ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
